Hollands Weekblad. Jaargang 2

Interviews in Parijs
H. van Galen Last

Europe without Baedeker heb ik nooit als een hoogtepunt beschouwd uit het oeuvre van Edmund Wilson, en wat ik van het werk van Simone de Beauvoir kende heeft mij nooit het gevoel gegeven dat zij iets zou schrijven dat ik noodzakelijk lezen moest als ik mij een mening over de Verenigde Staten wilde vormen. Wilson's antipathie tegen de Engelsen was bekend en met welke vooroordelen De Beauvoir Amerika zou bezoeken, kon ook zonder veel moeite geraden worden. Toch vond ik het vervelend toen ik hen beiden voor leugenaars hoorde uitmaken door mensen die niet lichtvaardig zulke beschuldigingen in de mond nemen. In Engeland heeft Peter Quennell o.a. aangetoond dat Wilson in Engeland gevoerde gesprekken op volkomen verdraaide wijze had weergegeven omdat zij zo beter in zijn anti-Engelse kraam te pas kwamen en betrouwbare Amerikanen hebben dezelfde beschuldigingen geuit aan het adres van Simone de Beauvoir. Moesten beiden, de schrijver van de Princess with the golden hair en de schrijfster van de Mémoires d'une jeune fille rangée, dus als vervelende roddelaars worden aangemerkt?

Ik ben er nu van overtuigd dat de zaken anders liggen. Alle Fransen die ik de vorige maand voor een Nederlands dagblad heb geinterviewd, bleken er toch wel op gesteld de stukken die ik over hen schrijven zou, te ontvangen. Nu zij gepubliceerd zijn, hoop ik ergens dat zij niemand zullen vinden, in staat om die interviews te vertalen. Ik heb er zo'n voorgevoel van dat zij zich ook bedrogen zullen voelen, een naar gevoel dus. Niet alleen hebben zij mij zonder uitzondering te aardig ontvangen om zo'n behandeling te verdienen, ik blijf ook de overtuiging houden van mijn eigen goede trouw.

Aanvankelijk was ik geneigd de schuld aan de krant te geven. Nathalie Sarraute, die zich op grond van vroegere ervaringen al bezorgd had getoond, heb ik geprobeerd het uit te leggen: ‘Ons gesprek moet ik weergeven in ongeveer 1000 woorden. Daarin ligt al de oorzaak voor alle misverstanden.’ Ik weet nu wel beter. Ook al had ik 10.000 woorden tot mijn beschikking gekregen, dan nog zou ik voor haar gevoel waarschijnlijk klemtonen verkeerd hebben gelegd, conclusies scheef hebben getrokken, en misschien wel sommige uitlatingen geheel verkeerd hebben begrepen, door ze in een ander verband of tegen een andere achtergrond te zien. Je eigen woorden lezen, weergegeven door een ander, moet onvermijdelijk zo iets zijn als het voor mij was

[p. 15]

toen ik voor het eerst mijn eigen stem als een afschuwelijk piepgeluid door een bandrecorder hoorde gereproduceerd. Mijn eerste reactie was toen ook zo iets als: deze helse leugenmachine is wel weer een typerend product van onze walgelijke, technische beschaving!

Wat geïnterviewde mensen bijna steeds vergeten, is wat voor een rommeltje wij ons geheugen noemen. Bij een interview schrijf ik woorden of uitdrukkingen op die mij treffen en die later, bij de uitwerking van het interview, als geheugensteun dienst kunnen doen, zoals wij sommige schilderijen in onze herinnering weer terugzien als een détail er van ons is bijgebleven. Nu kon het gebeuren dat iemand iets zei dat mij in strijd leek met wat hij tien minuten eerder had beweerd. Ik raadpleegde dan mijn aantekeningen en kon oplezen welke woorden hij enkele ogenblikken terug had gebruikt. Soms legde hij mij dan rustig uit dat ik die woorden niet zus moest begrijpen, maar zo - en dat was dan voor de interviewer het moment om bedroefd te worden over het eigen onvermogen tot begrijpen. Maar het gebeurde toch ook wel dat het slachtoffer eerst zichtbaar even schrok, met iets van een protest in zijn ogen dat ik durfde beweren dat iemand - die hijzelf geweest zou zijn - nog tien minuten geleden zo iets zou hebben gezegd.

Het spreekt vanzelf dat zulke moeilijkheden vooral ontstaan bij mensen die elkaar, elkaars omgeving en achtergronden, elkaars sous-entendus niet kennen, en erger wordt het uiteraard wanneer men elkaar eigenlijk niet kennen wil, zoals het geval is wanneer men te zeer hecht aan de eigen vooringenomenheid, zoals Edmund Wilson tegenover de Engelsen, of aan geprefabriceerde schema's, zoals S. de Beauvoir tegenover Amerika. Maar altijd zal zich toch deze moeilijkheid voordoen dat de ondervraagde hoe star van geest anderen hem ook mogen vinden, zijn eigen gedachten en opinies in een voortdurende beweging ziet, in een vrijheid die de ondervrager ze juist tracht te ontnemen.

Een naam die ik telkens weer hoorde noemen in Parijs: Edgar Morin. Ik heb verleden jaar in het H.W. zijn Autocritique besproken, een van de onthullendste getuigenissen van een ex-communist die ik ken, van iemand bovendien die, geboren in 1921 en communist geworden na Stalingrad, van een andere generatie is dan de vorige lichting van afvalligen, Gide, Koestler, Silone. Ik heb in Parijs meer dan eens moeten terugdenken aan die bladzijden in Autocritique die een licht werpen op de mentaliteit van het intellectuele, linkse Frankrijk en betreur het nu nog sterker dat Morin daar niet nog meer over heeft verteld, zoals hij gemakkelijk zou hebben gekund.

Dat er zoveel over hem gesproken werd lag niet alleen aan het persoonlijke prestige dat hij blijkbaar wel geniet: in France-Observateur van 29 september had hij een stuk geschreven over de intellectuelen en Algerië, waarop ik overal commentaar te horen kreeg. (Dat valt wel onmiddellijk op in Frankrijk, het is geen zwijgend land, men reageert er, zelfs op het geschreven woord - bij ons is het normaal zich te gedragen als die Amsterdammers in de tram die op het

[p. 16]

verzoek van de conducteur om door te lopen, als blokken blijven staan, en zonder iets terug te zeggen.) Wat mij in zijn artikel beviel was dat hij geen poging deed om het probleem te omzeilen waaraan voor mijn smaak de meesten van de 121 - en trouwens het manifest zelf - te gemakkelijk voorbij gingen: hoe staat de Fransman die meer dan genoeg heeft van deze oorlog tegenover de F.L.N.? Het is niet zo erg moeilijk, zelfs wanneer men bedenkt dat de meesten dat nog niet eens kunnen opbrengen, om te zeggen: het moet nu afgelopen zijn, want er wordt gemarteld door ons en dat is onder geen enkele omstandigheid goed te praten. Als ik dan het Algerijnse terrorisme ter sprake bracht, werd mij vaak in deze geest geantwoord: ‘Dat gaat hun aan, niet ons’ of ‘Daar is het nu de tijd niet voor, om daarover te praten.’

Die antwoorden heb ik nooit kunnen begrijpen, tenzij als wonderlijke vormen van nationalisme en opportunisme. Waar zovelen de eigen smerigheid nog als een vaderlandslievende deugd willen verkopen, is het misschien sympathieker om alleen de ‘eigen’ smerigheid te verwerpen en doezelig te staan tegenover die van de ‘ander’. Maar ik vind zo'n houding toch, gelet ook op de slachtoffers die aan beide kanten vallen, merkwaardig onhelder en bekrompen.

Dit probleem ondergeschikt maken aan de politiek, zoals de Temps Modernes-groep doet, die vindt dat dit soort kwesties beter kunnen blijven rusten tot na de Algerijnse onafhankelijkheid en dat men nu alles moet nalaten wat praktisch de dekolonisatie hindert, is tenminste nog een consequent standpunt. Maar uiteraard alleen aanvaardbaar voor de politieke partijganger, niet voor de intellectueel.

‘De politiek’ hoeft daarom nog niet geheel opzij geschoven te worden. Morin schreef in dit verband juist iets waar mij weinig tegen in te brengen lijkt. Wie zich op het strikt morele standpunt stelt, zoals Maurice Blanchot - een van de vaders van de 121 - bijv. heel duidelijk deed, is, voorbij de martelingen, niet in staat nog veel zinnigs over het Algerijnse probleem te denken of te zeggen.

Ik vroeg hem in dit verband of zijn afwijzing van de actie van de groep-Jeanson verband hield met zijn verwijten aan de F.L.N. in zijn France-Observateur artikel. (Hij schreef daar over sommige methodes van die organisatie: aanslagen op volstrekt willekeurige slachtoffers, het neerschieten van de ‘concurrerende’ nationalisten van Messali-Hadj, het oplossen van interne geschillen door moord, zoals gebeurd is met twee F.L.N. leiders als Ben Boulaid en de in Tunis om het leven gebrachte Abane Ramdane).

‘Het zijn niet zozeer verwijten’, antwoordde Morin, ‘want het heeft niet veel zin, naar mijn mening, om de F.L.N. verwijten te maken, daarvoor is die organisatie te zeer het product van de geschiedenis van Algerië.’ Hij had die voorbeelden blijkbaar vooral gegeven als noten om te kraken voor de ‘morele’ Fransen, om hun duidelijk te maken dat hun morele verontwaardiging niet eenzijdig gericht zou kunnen blijven.

‘Ik heb een tegenzin in het aanwijzen van schuldigen’, zei hij ook nog en het werd duidelijk hoezeer ook mensen het product van hun geschiedenis zijn. Die tegenzin, waar werd die opgedaan dan in de communistische partij, waar de schuldigen iedere dag van naam veranderden? Maar die tegenzin had toch al iets authentieks gekregen bij hem, men kan zich niet goed meer voorstellen dat hij jarenlang partijlid is geweest, hij, kort, dik, graag en bijzonder gemakkelijk pratend, met grapjes er tussendoor telkens - terwijl dat van Maurice Blanchot bijvoorbeeld, die meen ik nooit partijlid is geweest, op het oog niet zou verbazen, een magere, tamelijk lange, zeer ernstige man, met een trui aan in plaats van een overhemd, spuitwater drinkend en niet rokend, langzaam en nadrukkelijk pratend.

Er viel bij Morin, die een ander manifest voor vrede in Algerië door onderhandelingen had getekend, niets te bespeuren van enige verbittering of naijver tegen de 121. Dat viel mij op, nadat mij wel gebleken was dat sommigen van de 121 en sommige andere manifestanten niet overlopen van waardering voor elkaar. Morin erkende grif dat ‘zijn’ manifest nooit zo'n publiciteit zou hebben gekregen als het geruchtmakende stuk van de 121 er niet aan was voorafgegaan. De enige reden waarom hij niet één van de 121 was geworden, was gelegen in het feit dat hij het niet eens was met de analyse van de situatie in hun adres. Ook de passage over de hulp aan de onderdrukte Algerijnen was van een onhelderheid die hij niet voor zijn rekening wilde nemen. Het was opvallend hoe dergelijke scrupules door sommigen van de 121 onmiddellijk werden uitgelegd als angst, alsof het er voor de intellectueel niet altijd op aan komt om op de kleintjes te passen, dat althans te proberen.