Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 12]

Een beetje toneel
L.Th. Lehmann

De gelegenheid waar ik heen ben geweest was niet eens een première. Toch was het wel iets bijzonders, de (Amsterdamse) voorstelling van ‘Test’ met drie korte stukken; Het Huis van Sybren Polet, De Seinpaal van Paul Rodenko en De Knop van Harry Mulisch.

Men is het allang afgewend recent toneelwerk als een Hollandse aangelegenheid te beschouwen. Kort na de oorlog zouden we Jan Pietersz. Coen van Slauerhoff eens zien; een schertsfiguur in functie meende het te moeten verbieden. Jan de Hartog vertrok naar Amerika, waar hij wel betaald maar terecht ook niet au sérieux genomen werd en wie Rooie Sien geschreven heeft mogen de goden weten. Laat echter geenszins de ongelijksoortige hier opgenoemde verschijnselen aanleiding geven tot de semi-intellectuele gemeenplaats dat Nederland toch maar niets is. In welk land in Europa of Amerika heeft een waarlijk eerste klas auteur voor het toneel geschreven sinds Molière? Yeats? Nou ja, hm. Tsjechof? Ik ken geen Russisch, de vertalingen kan ik niet uitstaan, maar ik heb wel het gevoel dat er iets is om niet uit te staan. Ibsen? Enige diepe zuchten. En nu? Waar hebben we eigenlijk tegen te concurreren behalve wat handigheid en succes?

Van Sybren Polet zag ik voor het eerst iets op het toneel. In Het Huis wil hij het hele leven van een echtpaar in een half uur geven. Wat de verkorting van de tijd, aldus beoogd, betreft, kan men rustig zeggen dat hij gefaald heeft. Het zijn korte scènes waarin veel gebeurt, maar waarin op zich zelf niets sneller gaat. Het ontvangen van gasten b.v. duurde even lang als het in werkelijkheid duurt. Deze scène wees ook op een ander technisch gebrek. Wie een stuk schrijft voor twee personen moet ook maken dat twee acteurs genoeg zijn. Hier moest af en toe het toneel gevuld worden met Nel Oosthouterigheid en Ruth Draperie. Het was mij ook niet duidelijk, waarom in het begin de acteurs moesten wedijveren met een oorverdovend gebel en getingel, dat hun ook enige malen te machtig was. Moest het soms de tijd aanduiden? Het leek tenminste op de bekende compositie ‘In de Klokkenwinkel’. Toch sprak Sybren Polet door de monden der acteurs nog over zo veel ‘fundamenteel menselijke’ zaken, dat er inderdaad ontroering van zijn stuk kon uitgaan. Het was geen succes, maar geenszins onsympathiek.

Daarna kwam de beruchte verbolleboze Rodenko aan wat men in dat geval wel bij uitstek het woord mag noemen. Wat men hier kreeg was meer een scène. Er was tenminste iets op het toneel, een seinpaal met echt licht, een huisje en een lijk met een courant. Geen rails, naar ons nog herhaaldelijk verzekerd werd. Ook was er een milde striptease tot op een zwart maillot, kortom er was wat meer te zien. Maar dan; ook Rodenko had aan zijn personen niet genoeg (waar zijn Johnny en Frans gebleven?) en als de zaak eenmaal op gang is krijgt men woorden, grote, luide en holle woorden. Er worden symbolen gesuggereerd, maar men weet niet goed van wat. Alleen is het overduidelijk dat treinen orgasmen betekenen. Maar was die laatste trein nu een trein of water, zoals de vrouw beweerde? Enfin; een orgasme was het toch, maar Rodenko had toen maar een echte trein over het toneel moeten laten rijden om het gezwets te beëindigen.

Tenslotte kregen wij Mulisch; op het toneel geen nieuweling. Hij is als schrijver niet bijzonder subtiel, hij schuwt ook geen grove effecten. Maar zijn effecten zijn er tenminste! Zijn stuk is ook inderdaad een toneelstuk. Er is een vertrek, waarin zich twee maarschalken bevinden, met één bed, één nachthemd en één uniform, en dat is voldoende. De buitenwereld komt geheel logisch binnen, per telefoon. Het jongetje (meisje) in een regenboogtruitje, dat de uniform borstelt, de laarzen poetst, het bed opmaakt en af en toe iets door een w.c. spoelt, is eigenlijk niet eens strikt nodig, maar helpt leven in de ‘brouwerij’ houden. Ook hier was verbiage zonder meer, maar het was tenminste eerlijk nonsens en geen quasi-symboliek. Het toneel is ook volgezet met rommel, die inderdaad meedoet en welk groter compliment kan men een décor maken.

Het verhaal is de uiterste vereenvoudiging van de ‘push button war’. Twee maarschalken van het Noordelijk halfrond zijn de enige personen die de macht hebben op de knop, die als een flinke witte kaas onder een plastic stolp ligt, te drukken. Hierdoor zal in 15 seconden het Zuidelijk halfrond geheel verwoest worden, maar dan kan er nog na 10 seconden op een knop in het

[p. 13]

Zuidelijk halfrond gedrukt worden, waardoor ook het Noordelijk halfrond vernietigd zal zijn. Er wordt verscheidene malen geweigerd om wegens politieke en strategische evenementen (per enorme telefoon meegedeeld) op de knop te drukken, maar tenslotte gebeurd het per ongeluk in een melige, speelse bui. Om dit science fiction gegeven, dat nog wel genoeg verband met realiteit houdt, heeft Mulisch een volslagen farce gebouwd, die toch even huiveringwekkend blijft.

Na het zien van deze dingen, gewerd mij een toneelnummer, ontstaan door samenwerking van Podium en het vreemd betitelde



Gard Sivik. Op de kaft hiervan ziet men een tekening van degene die zich Yrrah noemt en men ziet er geen voet in; dit mag een merkwaardig staaltje van zelfbeheersing heten. De tekening beeldt een man af, gezeten in een loge met op de voorkant daarvan de namen van blijkbaar erkende toneelgenieën in de bekende barokke omrankingen, de naam Mulisch is echter te lezen op een doos met ooft die naast hem tot actie staat. Dat is in Nederland een wensdroom; men gooit geen ooft naar Mulisch, men koopt en klapt. Hierover spoedig meer.

Achter die band bevonden zich o.a. twee van de stukken die ik gezien had. Dat van Polet gaf na lezing niets nieuws te overdenken. Bij Rodenko bleken mij nog enige woordjes en daadjes ontgaan te zijn, maar dat maakte geen enkel verschil. Zoals bij vele van Rodenko's geschriften, denk ik hier aan de uitspraak van Dr. Johnson over de Ossian van MacPherson: ‘A man might write such stuff forever, if he abandoned his mind to it’. Johnson vergat erbij te zeggen dat some minds simply refuse to be abandoned, waarbij het een vraag is of dit altijd een voordeel betekent.

Er staan nog enige andere stukken in dit nummer; één van Gust Gils, één van W.F. Hermans, één van Bob de Smet en één van C. Buddingh'. Over het laatste spoedig meer, dat van Bob de Smet wens ik te negeren, ik kan er in geen enkel opzicht iets aan vinden, nu de rest: Met nieuwsgierigheid begon ik aan De Muizen van Gust Gils, want ik bewonder zijn korte fantastische prozastukjes. Ik was ook al verheugd door het vooruitzicht van een sprekende kat en sprekende muizen. Nu staat er in de toneelaanwijzingen dat de kat Igor gespeeld moet worden door een beeldschone vrouw in een witte of lichtgrijze lange broek en zwarte trui en de muizen door mannen geheel in het grijs. Van maskers staat er niets, ik hoop maar dat ze die toch dragen mogen, want een beeldschone vrouw in wit en zwart herinnert mij toch niet aan een kat, laat staan aan een kater, zoals hier vereist is, en mannen in het grijs blijven menselijk. Het stuk is mij ook niet meegevallen, er zijn twee fantastische ideeën in, wat men ook van Gils verwachten kan, maar beide eisten in hun uitwerking teveel woorden en explicatie om tot een overrompelende realiteit te worden zoals op toneel en ook op papier nu eenmaal gewenst is. Jammer, ik was zo gecharmeerd door sommige stukken dialoog er in, vooral door dit:

[p. 14]

Igor Wat is een vlinder?
Jacques Wel, dat is een beest... Ken je een vlinderdas?
Igor Natuurlijk. Die draag jij als je tentoonstellingen moet gaan openen voor de krant.
Jacques Daar lijkt het op. Maar het kan vliegen.
Igor Nee!
Jacques Van de ene bloem naar de andere.
Igor Wat is een bloem?
Jacques Een klein kleurig wiel zonder velg.
Het staat op een steel en is een soort van groente.

Wat een mogelijke opvoering betreft, ik stel me veel voor van de extase van de beeldschone actrice over de verse vis waarmee een menselijke handlanger van de muizen haar (of hem) wil omkopen, en van de enorme muizenval. Ik merk overigens dat ik bij het citaat erbij had moeten zeggen dat Jacques een mens is.

De Psychologische Test van W.F. Hermans heeft mij wat in verlegenheid gebracht. Van de schrijver betwijfel ik noch het talent noch de kundigheid en heb ik ook met genoegen de éénacter De Brief gelezen. Het stuk in Podium plus Garde Civique(?) sluit mij buiten, ik kom er niet in. Ik ben overtuigd dat er een zowel kluchtig als huiveringwekkend stuk te schrijven is over de hoe dan ook genoemde spionnagescholen dezer wereld, maar Hermans heeft dit stuk niet geschreven. Het beste wat ik tot nu toe over dit onderwerp las stond in Drôle d'Histoire van Jean Roy (vooral, ja vooral niet te verwarren met Jules Roy) en dat vond ik ook niet zoo'n goed boek, zeker niet zo goed als Jacques Gans het vond en die maakte toendertijd de indruk andere dingen te vinden dan hij nu blijkbaar vindt. Hermans heeft blijkbaar over het onderwerp en over mensen enige ideeën gehad. Ik moet bekennen dat ik niet weet hoe ik mij zou voelen als ze mij ingedruppeld zouden worden vanaf een toneel terwijl ik weerloos in een schouwburgzaal zat, maar op het papier doen ze mij niets, ze verdringen elkaar of schijnen niet genoeg uitgewerkt. In ieder geval maakt het geheel op mij de indruk van een onbeheerste en kleurloze Kafkade.

(L.Th. Lehmann zal volgende week de andere bijdragen aan het toneelnummer van Podium/Gard Sivik bespreken).