Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 15]

Journaal
J.J. Peereboom

Door D. uitgenodigd op een feestavond van zijn kantoor met Edwardiaanse zang en pret, liepen wij langs de plassen op het beton tussen de blinde fabrieksmuren naar een barre lift, en kwamen boven in een enorme feestzaal, waarvan de vloer maar half ingenomen werd door tafeltjes en stoelen. De meeste daarvan waren leeg; de voorstelling zou nog vier keer herhaald worden, en op deze avond waren maar een paar dozijn van de duizenden personeelsleden opgekomen. Toen het gordijn opengegaan was, werd er het ene Edwardiaanse music-hall liedje na het andere gezongen, door stemmen die vaak vals klonken en die geen volume hadden, behalve in het geval van een medewerker die toevallig verkouden was. Ieder ervan werd ingeleid door een conférencier met: Dames en Heren, wij zullen nu naar X gaan luisteren die Y gaat zingen; meer niet. In het programma stonden twee toneelstukjes opgegeven, maar het eerste daarvan was alleen een tableau waar opnieuw dezelfde soort liedjes in gezongen werden, en van het andere, een miniatuur melodrama, waren de akteurs na de eerste paar replieken hun tekst vergeten en zeiden maar iets dat er op leek. Het werd bovendien steeds kouder, en de laatste liedjes duurden stuk voor stuk langer dan de eerste. Tenslotte was het toch afgelopen, nadat de dikste van de meisjes, in een Union Jack gewikkeld, Land of Hope and Glory had gezongen, met de moeilijke noten vals. Wij bedankten met applaus allen die hun krachten aan deze avond hadden gegeven.

Het mooie van de bijeenkomst waren de Chelsea Pensioners, de mannen van het tehuis voor oud-soldaten die voor zulke gelegenheden in groepjes uitgenodigd worden, in hun rode feestjassen met de medailles op. Zij zaten met hun zessen hoogbejaard om een tafeltje, dronken steeds meer bier, en waren tegelijk vrolijk en onherroepelijk verdrietig.

In het Mermaid Theatre van Bernard Miles, waar altijd een aardige stemming heerst van mensen die nog meer belangstelling hebben voor toneel dan voor geld, wordt een nieuw stuk opgevoerd dat de eigen persman Gerald Frow geschreven heeft, Mr Burke M.P. Het gegeven belooft niet veel goeds: die Burke die is een aap die komt in het parlement, en Frow blijkt niet de man te zijn om er iets grappigs van te maken. Zijn idee is dat de publiciteit alles vermag; reclamedeskundigen en public relationsmannen kunnen de kromste ideeën ingang doen vinden, zoals dat de chimpanzees een vergeten groep zijn. Van hun argumenten in het stuk is het merkwaardigste dat nu de arbeidersklasse eenmaal uit haar vernedering is opgeheven, de beurt allicht aan de apen is. Ik denk niet dat aan die vondst Frow's reactionnaire gezindheid gemeten kan worden; alleen zijn onhandigheid.

De voorstelling bevestigde mijn indruk dat wij om iets interessants te horen niet moeten zijn bij de mensen die gefascineerd worden door de wereld van de publiciteit. Ik had juist tevoren het vervelende boek van Irwin Ross gelezen, The Image Merchants, over ‘de fabelachtige wereld van de Amerikaanse public relations’, en een roman van Harold Livingston, The Detroiters, die zich afspeelt bij een reclamebureau dat voor een autofabriek werkt. De hoofdpersoon van Livingston is zo'n dorre geldmaniak dat ik voortdurend met vrees voorzag dat hij op morele gronden ten val zou komen; maar de auteur is een realist, zijn man komt in moeilijkheden en ziet tegen het eind de zon weer schijnen in de verte. Zo is het leven, lijkt de gedachte van dit boek te zijn: wij moeten elkaar geen smoesjes vertellen.

Daar zal Livingston wel gelijk aan hebben maar de wereld die Ross en hij beschrijven is dan ook niet in het minst fabelachtig. Er is alleen de ijver van onbenullen om het publiek te vangen in zijn onnozelste buien. Dat in hen het hart van de hedendaagse wereld klopt, is geloof ik een mythe die zij elkaar inprenten om hun moreel overeind te houden, en die zij proberen te staven met hun inkomens. Het verbazende is dat hun propaganda voor zichzelf niet helemaal zonder invloed blijft. De Times Literary Supplement had laatst in zijn speciale nummer over The British Imganination een artikel opgenomen over het reklamewezen, waarvan de conclusie was dat er dus geen twijfel kan bestaan of het laatste is een volwaardige uitdrukkingsvorm van de eerste. Ik zou gedacht hebben dat niemand zo'n mening kon uitspreken die wel eens een uurtje naar de

[p. 16]

commerciële televisie gekeken heeft; maar dat was dan juist onvoldoende rekening gehouden met de imponerende werking van de hoge inkomens, die zoals altijd rechtvaardigingen en lofbetuigingen aantrekken.

De jongen in het gezelschap eergisteren die maar doorpraatte over dingen waar hij allang over uitgepraat had moeten zijn, was vervelend op eenzelfde manier als ik het tien jaar geleden was, bedacht ik na een uur of zo. Ik haastte mij om mijn knorrige houding tegenover hem te herzien, uit een soort zelfrespekt dan toch, en smaakte de voldoening te kunnen vaststellen dat hij toen al gauw aardiger begon te praten. Het was geen verrassing te horen dat hij sinds kort aan het schrijven geslagen was. De grief dat anderen niet goed begrijpen wat hij bedoelt, en dat het hun schuld is dat hij ook niet goed zegt wat hij bedoelt, stond duidelijk op zijn gezicht geregistreerd.

Het is hartversterkend om daar dan toch vriendelijk tegen te zijn. Pas toen de jongen uit het zicht was, bedacht ik dat ik natuurlijk bij tijden ook nog steeds zo ben. Er slijt wel iets af van die manier van doen, en men kan er ook wel met overleg iets aan veranderen, maar dat pendelen tussen over-gretigheid en humeurigheid ken ik ook nog steeds, en af en toe komt het naar buiten. Die twee gemoedsstaten brengen elkaar teweeg: beschaamdheid over de gretigheid, berouw over de humeurigheid, en zo maar door. De winst die ik sinds tien jaar gemaakt heb, lijkt in het gunstigste geval de vorm van een synthese aan te nemen; in het ongunstigste die van een volgehouden humeurigheid, zonder berouw en zonder pendelen.

K.L. Poll's tweede aanbeveling van de retoriek, op deze plaats vijf weken geleden, leek mij minder verontrustend dan de eerste. Als retoriek alleen betekent ‘met zorg opdienen van wat men te zeggen heeft’ is er in het algemeen niet veel tegen in te brengen. Ik zou alleen zeggen dat als het woord dat is gaan betekenen, het zich op een onverantwoorde manier heeft losgezongen van zijn betekenis. Onverantwoord omdat het er dan bij implicatie uit gaat zien alsof het hetzelfde is als stijl, en daarnaast schrijven-zoals-jepraat niet anders dan broddelen meer kan betekenen.

Dat is verwarrend. Schuif de retoriek maar terug naar haar plaats als een van de manieren om een stijl te vormen, namelijk door meer zorg te hebben voor het goede geluid ervan dan voor de duidelijke betekenis. De praatstijl is dan weer een andere, die niet verlangt dat men net zo rommelig



schrijft als babbelt, maar dat men het ritme en de woordenkeus van zijn normale praattoon aanneemt als uitgangspunten van een stijl om in te schrijven. Het voordeel van dit mes is dat het aan twee kanten snijdt. Men geeft de indruk te bedoelen wat er geschreven staat, en niet alleen een mooi stukje te hebben willen spelen op de woordentoeter (dan hopen we maar dat die indruk juist is), en bovendien leert men van het schrijven misschien beter praten, dat is ook iets waard.

Als iemand dan zegt: in de retoriek kun je ook heel eerlijk spelen, en machtige of hele fijne dingen zeggen die je zeer bedoelt, dan is dat in theorie misschien wel waar, maar ik geloof er toch niet veel van. Het grote gevaar is dat men zo'n soort halfgod wordt op papier terwijl men een klein baasje blijft in zijn stoel; of in meer praktische termen, iemand die op papier blaast over vrede en vrijheid en liefde, en zelf nooit iets anders doet dan achter zijn belangen en behoeften aanhollen. Het opvijzelen van jezelf met schrijven, dat is het ergste, en het is ook het overbodigste. Mooie en belangrijke dingen zeggen, dat kan bijna iedereen na een beetje oefening; de ondervinding uitdrukken op ware grootte, dat is de kunst, en ik zie niet hoe iemand hem ooit kan leren als hij begint met een speciale schrijftoon aan te nemen in plaats van de toon die regelrecht door zijn ondervinding gevormd is.