Hollands Weekblad. Jaargang 2

Made in Belgium
C. Bittremieux

karel jonckheere, Gemini, bloemlezing van Belgische gedichten, uitg. A. Manteau, Brussel-Antwerpen, 1960.

‘Alles kan’, schrijft Karel Jonckheere in de inleiding tot zijn jongste poëziebloemlezing, Gemini. Hij zegt dit ironisch, i.v.m. de pogingen die in het verleden zijn ondernomen om aan te tonen, dat er een Belgische literatuur bestaat. Hij huldigt trouwens, met Pierre H. Dubois en Laurens van der Waals, en onder beroep op de Conferenties der Nederlandse Letteren, ‘de opvatting dat de Nederlandse literatuur ten noorden en ten zuiden van de landsgrenzen een onverbrekelijke en natuurlijke eenheid vormt’ (Facetten der Nederlandse Poëzie, Van Martinus Nijhoff tot Herwig Hensen, blz. 5). Alleen is die opvatting deze maal niét ‘voor de onderhavige bloemlezing het uitgangspunt’ (Ibid.) ‘Alles kan’. Uit een ‘onverbrekelijke en natuurlijke eenheid’ kan voor de aardigheid en met veel gevoel voor het betrekkelijke van alles een stuk worden lospeuterd en aan een onderdeel van een andere ‘eenheid’ vastgehaakt. De ‘natuur’ kan worden bedwongen. Kortom, Gemini kan.

Het is alleen maar zaak, subtiel te onderscheiden. De Belgische bloemlezing van Karel Jonckheere is eigenlijk geen Belgische bloemlezing. Ze heeft een titel, die niet wijst op een onverbrekelijke en natuurlijke eenheid, maar op een zo niet onverbrekelijke dan toch vrij natuurlijke tweeheid. De ondertitels luiden, omzichtig: Een Eeuw Gedichten in België - Un siècle de poésie en Belgique. Maar de gedichten, Vlaamse en Franse dus, staan dan weer door elkaar, hetgeen een twee-eenheid oplevert waarvan de onverbrekelijkheid en de natuurlijkheid... Ah, zut alors, zegt de Brusselaar. Het was misschien toch eenvoudiger geweest als Jonckheere maar direct had gezegd, dat België als natuurlijke twee-eenheid waarin twee onverbrekelijke eenheden elkaar ontmoeten, in een ideale positie staat om van drie tafels tegelijk te eten.

‘Met deze bloemlezing wil niets bewezen worden. Ze is evenmin een gril’, zo begint de inleiding. De lezer heeft al geconcludeerd: ze is dus een verschijnsel dat ik bij dezen verzocht zal worden als zodanig te aanvaarden. Die conclusie wordt echter door Jonckheere overgeslagen en de aandacht gaat nu drie bladzijden lang naar degenen voor wie het boek bestemd is. Het betoog komt erop neer, dat zij er belang bij hebben kennis te nemen van wat erin staat. Tevens wordt een poging gedaan om nader aan te geven, wat Jonckheere zich als publiek denkt en dat is niet weinig. Hij noemt Vlamingen, Walen, Brusselaars, Nederlanders en - ‘misschien is het van onzentwege geen euvele hoop het te mogen veronderstellen’ - zelfs Fransen. Van hen allen wordt verwacht, dat zij door het kopen en lezen van het boek niet alleen zich zelf maar ook elkaar zullen verrijken. Jonckheere geeft hier in het voorbijgaan enige stalen van lijmtechniek ten beste, die het noteren waard zijn. De Nederlanders bijvoorbeeld spiegelt hij noch min noch meer voor, dan dat zij door het kennen van ‘nog meer Vlamingen en gedichten’ dàn zij al kennen, ‘rechtstreeks’ en ‘zonder moeite’ in ‘Parijs’ zullen belanden. Met de Fransen legt hij iets meer tact aan de dag. ‘Wie weet’, zegt hij met dromerige zienersblik, ‘of een Franstalige Nederlands kennende Belg niet

[p. 14]

door een nobele lust wordt bekropen om op zekere avond de poging te wagen enkele Vlaamse gedichten voor de vuist te vertalen bij Franse vrienden. Eens deze belangstelling gewekt, is het maar een stap meer’ (het ‘zonder moeite’ voor de Nederlanders richt zich daarbij vergeleken tot Beotiërs die voor het eerst de formule horen) ‘om tot de erkenning en de ontdekking te komen van de totale Nederlandse poëzie’. Het proces kan men zich zonder moeite voorstellen. De Franse vriend heeft het boekje gekocht, omdat er Franse en misschien ondanks het feit dat er ook nog Vlaamse verzen in staan. Bij nader toezien vindt hij het jammer dat hij de Vlaamse niet lezen kan en bij de eerste gelegenheid stort hij daarover bij de Franstalige Nederlands kennende Belg zijn hart uit. (Variante: de F.t.N.k.B. heeft hem vriendelijk maar beslist op die lacune in zijn opvoeding gewezen). De F.t.N.k.B., door nobele lust bekropen, begint: ‘Ik hore 't klokspel nauwelijks - J'entends à peine la sonnerie - en nauwelijks de slagen - et à peine les coups - die slaan de lange stonden - qui sonnent les longues heures - van de stomme winterdagen - des journées d'hiver idiotes, pardon, dit was voor de vuist, muettes...’ Iedereen zal begrepen hebben, dat hiermee een onweerstaanbare begeerte is gewekt. Fransen hebben de eigenschap, speciaal te worden aangegrepen door voor de vuist vertaalde verzen. Als zij dan tevens weten dat het overige hun ‘maar één stap’ kost, is er geen twijfel aan dat zij binnen luttelijke weken in staat zullen zijn, Boutens en Achterberg dans le texte te lezen.

‘België is een zonderling land’, vervolgt Karel Jonckheere, na dit alles niet helemaal ten onrechte. Het is dan ook maar goed dat hij de bedremmelde toerist wegwijs probeert te maken door een twintigtal bladzijden wetenswaardigheden over het land, zijn talen en zijn bewoners.

De uitwerking van het aldus ingeleide en toegelichte plan moet naar het algemene resultaat worden beoordeeld. Over bijzonderheden praten leidt in zulke gevallen tot een uitwisseling van voorkeuren: dat gedicht had erin gemoeten, dit eruit. Alles samengenomen komt het mij voor, dat Jonckheere zijn keuze uit de Vlaamse gedichten met toewijding en ruim eclectisme heeft verricht, en ik leid daaruit af dat hij hetzelfde heeft gedaan voor de Frans-Belgische poëzie, die ik minder goed ken. Hiervoor verdient hij dan de gebruikelijke lof. Maar het zou een wonder zijn geweest als het algemene beeld dat die bloemlezing geeft iets meer was geworden dan in zijn soort bevredigend. Jonckheere is misschien een goochelaar maar een tovenaar is hij niet en hij is evenmin als een ander in staat de tekortkomingen die aan het genre eigen zijn goed te maken. Het systeem van Gemini is: binnen een bepaald bestek zo veel dichters als mogelijk is, en van elk dichter maar één gedicht. Wat kan daar werkelijk goeds van komen? Door ‘zoveel dichters mogelijk’ ontstaat vervlakking. Door ‘één gedicht per dichter’ zou een superieure keuze kunnen ontstaan als het aantal dichters meedogenloos beperkt werd. Nu is het zo, dat heel wat verzen van twijfelachtig of minder allooi het geval ontsieren. Ten minste als men goed toekijkt, want in de massa - netjes op een rijtje gezet, de oudsten vooraan, als in groepsportretten van kinderrijke gezinnen - gaan de gezichten enigszins verloren en er komt een moment in de lectuur, dat het nog nauwelijks interesseert wie wie is. Bloemlezingen zijn vooral boeiend als ze uitvoerig encyclopedisch zijn of als ze de ‘particuliere collectie’ van één man vertonen. Of wel als ze héél oud zijn. Er blijft altijd de kans, dat onze kindskinderen zich met Gemini meer amuseren dan wij.