Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek tweede jaargang · nummer 73 · 5 oktober 1960

Het tweede atoomgevaar

Vorige week is in Engeland aan het licht gekomen dat Bertrand Russell, al is hij acht-entachtig, nog steeds de rebel in zichzelf niet heeft overwonnen (men herinnert zich dat hij in de eerste wereldoorlog een tijd in de gevangenis heeft gezeten voor pacifisme). Hij bleek nu een campagne van burgerlijke ongehoorzaamheid voor te bereiden, ten behoeve van de nucleaire ontwapening. Het had nog geheim moeten blijven, maar waarschijnlijk bij vergissing is er een uitnodiging tot deelneming gestuurd aan de militaire historicus John Connell, van wie iedereen kon weten dat hij de regeringspolitiek steunt; die heeft dan ook geantwoord dat hij niets voelde voor de campagne. Hij heeft de zaak openbaar gemaakt met het argument dat de plannen te verkeerd en onwettig zijn om als vertrouwelijk beschouwd te kunnen worden.

Er is wel iets te zeggen voor het idee van Russell. Zonder ongehoorzaamheid geen demokratische vrijheid, en al moet het niet te gek gemaakt worden, er is geen formule

te vinden die ons verplicht om als koeien de atoomoorlog te lopen afwachten wanneer wij een manier menen te weten om hem te voorkomen. Het is welkom dat het vooruitzicht in Engeland ten minste diskussie teweegbrengt, en zelfs relletjes, tot nog toe bescheiden; al is men van mening dat de ontwapenaars een dwaalleer aanhangen, zij dwingen in ieder geval tot nadere bepaling van de leer die dan de ware moet zijn.

Een dwaalleer is het, daar lijkt niet aan te ontkomen, in welke van zijn vormen men het pleidooi voor nucleaire ontwapening ook onderzoekt. Het is niet altijd makkelijk uit te maken met welke vorm men te doen heeft. Frank Cousins bijvoorbeeld, die schrik en verwarring brengt in de Labourpartij met zijn unilateralisme, wil maar niet ophelderen wat hij precies bedoelt: moet Engeland de Navo verlaten na de kernwapenen afgeschaft te hebben, of moet het er maar in blijven om als het menens wordt tenminste op andermans atoombommen te kunnen rekenen? Misschien denkt hij aan

[p. 2]

het laatste, en ziet hij in het vervolg een zo sterke werking van het Britse voorbeeld dat de ene natie na de andere haar bommen gaat demonteren, Amerika het laatst en Rusland het allerlaatst.

Zelfs wie denkt dat het zo wel zou kunnen gaan, moet inzien dat dit een gevaarlijk abstrakte redenering is, waarin niets gezegd wordt over de periode wanneer het voorbeeld gegeven is maar nog door niemand gevolgd. Het is misschien om daar de aandacht niet op te vestigen dat Cousins zich telkens achter kryptische uitleggingen verbergt, maar ook als wij maar aan kernontwapening in het vage denken, zijn er al tegenwerpingen genoeg te maken. Lord Altrincham, de man die een paar jaar geleden beroemd werd door brutaal te zijn tegen het Britse koningshuis, heeft in de Guardian een goed antwoord gegeven aan hen die zich beroepen op het voorbeeld van Gandhi. Hij brengt in herinnering dat Gandhi zijn goedkeuring gaf aan bepaalde vormen van gewapend verzet, zoals tegen de Duitsers in de eerste wereldoorlog, en dat hij in 1920 schreef: ‘Zelfs in de meest ongunstige omstandigheden heb ik Engelsen altijd toegankelijk voor rede bevonden, en doordat ze altijd rechtvaardig willen lijken, zijn zij makkelijker dan anderen over te halen om de juiste oplossing te aanvaarden’. Het is onzinnig om te denken dat Gandhi hetzelfde van de Russen geschreven zou hebben, zegt Altrincham. Inderdaad, om op het vooruitzicht van de atoomoorlog alleen te reageren met onszelf de middelen van afweer te ontnemen, is niet genoeg om kalmte te verzekeren aan het onrustige geweten, of aan de onrustige behoefte tot lijfsbehoud.

Maar wat is de ware leer die wij er tegenover stellen? ‘De geschiedenis bewijst dat wapens die eenmaal geproduceerd zijn tenslotte altijd gebruikt worden’ - het enige wat wij daar tegen in kunnen brengen is een hoop dat het voortaan anders zal gaan. Voor een overtuiging dat de mensheid niet zo gek zal zijn om zelfmoord te plegen, is nergens een basis te vinden. Het woord zelfmoord is trouwens te groot. Als men leest over de plannen voor bescherming van de burgerbevolking

in de volgende oorlog, lijkt het niet meer van toepassing. Met een beetje geluk kan er zelfs in de landen die gebombardeerd worden best tien procent van de bevolking in leven blijven, en dan hebben wij nog niet gesproken van IJsland en Groenland of van Zuid-Amerika en Afrika. Als wij er niettemin rekening mee moeten houden dat radio-aktieve winden ons tot de laatste mens om zeep helpen, dan is ook dat nog geen voldoende reden om het woord onmogelijkheid in de mond te nemen. Als er iets onmogelijk lijkt, dan is het eerder dat de mensheid ooit zou leren om zichzelf te ‘houden’ als konijnen in een hok. De geschiedenis, alweer, bewijst dat er zich altijd gevallen voordoen van mensen die een behoefte ondervinden aan totale inspanningen en totale offers; en alleen al de geschiedenis van de laatste weken is voldoende om ons geringe hoop te laten dat die voortaan in bedwang gehouden zullen worden door verstandige leiders.

Het is te hopen dat het goed zal gaan, maar het is makkelijker voorstelbaar dat het misloopt, en dat wij in een niet al te verre toekomst, op tien procent dan misschien van onze huidige getalsterkte, door bijna geheel vernielde landen zullen dwalen. Niet dat men het zich makkelijk in kan denken als men over de harde trottoirs loopt tussen de soliede huizen; maar als men de verbeelding de vrijheid geeft, verschijnen er allerlei scènes uit het leven in de toekomst die al bijna vertrouwd lijken. Dat is een merkwaardige ondervinding bij het lezen van de overigens treurig slechte nieuwe roman van L.P. Hartley, wiens naam bekend is van een paar veel betere boeken over kinderen. In Facial Justice vertelt hij van Engeland na de atoomoorlog, waar schuwe en vernederde mensen onder een lieve dictator (die tenslotte een oude juffrouw blijkt te zijn) hun genivelleerde bestaan leiden. Het land is een kale wildernis geworden, waar hier en daar kleine plaatsjes in liggen, en de zon is op zijn best wel eens te vermoeden achter een wolkendek dat sinds de oorlog duurzaam is. Hoe onbekwaam het ook beschreven is, die voorstelling van zaken blijft in de gedachten als een heel natuurlijke en aannemelijke. Er is maar een kleine draai aan de verbeelding nodig en wij voelen er ons lopen, waarachtig alweer half gestemd tot lachen en ruziemaken, maar uit een hart dat flauw gebleven is sinds wij nog maar één op de tien van vroeger zijn.

Of kan zoiets alleen in een verziekt en ontzind hoofd opkomen? Voor sommigen is optimisme en vertrouwen in de mens nog altijd de rigueur, maar het zou interessanter

[p. 3]

zijn om te weten hoe zij verwachten dat wij onszelf tevreden kunnen stellen met een leven als huisdieren onder onze eigen hoede. Zelfs voor ‘ons’ in engere zin, die toch voortkomen uit een lange traditie van weldoorvoede ordelijkheid, is er moeilijk een leven denkbaar waarin ieder beroep op de extreme menselijke mogelijkheden uitgesloten blijft. De gedachte dat anderen die kansen zouden benutten, heeft ons waarschijnlijk altijd min of meer getroost voor de verveling bij onze gewone boterham met kaas. Bovendien, de vorm van onze intellektuele beschaving is sinds eeuwen bepaald door het verlangen om aan alle kanten de grenzen van ons begrip te verruimen. Hoe zullen wij ons ooit kunnen wennen aan een leven waarin het eerste parool oppassen is, om te voorkomen dat er zelfmoorddadige ruzies losbreken? Als het gevaar algemeen erkend wordt, en wij aanvaarden er de verantwoordelijkheid tegenover, zal het zich overal doen gelden. Alleen al een gedachte over een veraangenaamde vrijetijdsbesteding zal een brandend lontje worden waar de explosie van komen kan. Voordat men het weet immers heeft iemand er een nieuwe levensleer van gemaakt die het geluk belooft, een machtige natie werpt zich op tot voorstrijder van het geluk, zij werft bondgenoten, en zij gaat in een schone en totale verontwaardiging de ongelovigen te lijf.

Men zou dan zeggen, er is op zijn minst een intellektuele revolutie nodig om ons in staat te stellen onder zulke omstandigheden behoorlijk te leven. Of is dat niet zo? Het zou mooi zijn om eens te horen wat dan de alternatieven zijn. Intussen kan dit zwarte vooruitzicht ons aanmoedigen om af en toe vertederd die keurige wereld aan te zien waar bijna alle stenen op elkaar staan; en misschien komt er tijdig een intellektuele revolutie, of krijgen wij zonder meer genoeg van behoorlijk leven.

J.J.P.