Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 5]

Wat te doen met Unilever?
Publiek belang zonder publieke verantwoordelijkheid
H.J. van Ede

De ‘nette’ kranten bedienden de Unilever met een serviliteit die walgingwekkend was, men krijgt de indruk dat hier sprake is van lafheid, zo heeft K. van het Reve in het vorige nummer van het Hollands Weekblad geschreven. Van Overheid, pers en Planta zoals hij zijn artikel had gedoopt, kwam de tweede er misschien het slechtst af.

Het publiek heeft zich zeker kernachtiger over de teweegbrengers van de huidziekte uitgelaten dan de pers. Krachtig afkraken van het beleid van Unilever heeft ook in de redactionele burelen wel plaatsgehad, maar deze sfeer heeft niet de weg weten te vinden naar de voorpagina. Hoe komt dat?

Lafheid, zegt Van het Reve en dat ben ik niet met hem eens. Het lijkt mij veeleer zo te zijn dat de redactionele verontwaardiging geen weg heeft kunnen vinden in geschreven commentaten omdat men zich, men zou kunnen zeggen, onzeker voelde. Dat de minister-president met zijn geestelijke escapade over Nieuw-Guinea een slechtere pers heeft gehad dan Unilever met zijn emulgator, ligt geloof ik hieraan dat de eerste zaak in een eenvoudig, kritisch journalistiek patroon past en de tweede niet.

Een minister-president die domme opmerkingen maakt is fout en krijgt er daarom van langs. De kritiek is geuit, maar niemand heeft het op zijn boterham, in zijn portemonnaie, bemerkt. Als onze pers vrijwel unaniem Unilever tot het zwarte schaap van de vaderlandse kudde zou hebben gemaakt, zou dat anders zijn geweest. Aandelen van Unilever zouden dan verder zijn gedaald en juist de kleine bezitters van deze stukken zouden zijn gedupeerd. Het mannetje dat mijn vrouw en mij van margarine voorziet en wiens assortiment wordt gevormd door merken van Unilever komt dan in moeilijkheden met zijn afbetaling op de televisie. En er zijn veel van die mannetjes. En dan zijn er de arbeiders in de margarine.

Als het publiek consequent zijn vertrouwen opzegt in de producent, die 70% van de omzet in margarine heeft, moet het duurdere roomboter gaan eten. Want de kleine, van Unilever onafhankelijke, producenten zouden de extra vraag naar hun produkten natuurlijk niet op kunnen vangen, in geen jaren.

Als de kranten de teweegbrengers van de huidziekte hadden behandeld zoals Van het Reve graag zou zien, zou dat alleen maar hebben geleid tot schade en misère voor velen.

Niet lafheid maar dit inzicht heeft de dagbladen er naar mijn mening van weerhouden de krachtige taal te spreken, die Unilever eigenlijk verdient. Verontwaardiging vermengd met een gevoel van machteloosheid heeft de sfeer in journalistieke kring bepaald. Dat noch Het Parool, noch Het Vrije Volk, naar aanleiding van de Plantaziekte hebben aangedrongen op nationalisatie van de Unilever, vertelt meer over de evolutie van de socialistische denkbeelden dan alle partijcongressen van de Partij van de Arbeid bij elkaar. Op meer dan verbetering van de Warenwet en het margarine-besluit heeft de pers niet aangedrongen. Wettelijke bescherming van de gezondheid van de consument is een mooie zaak. Maar zal men er in onze tijd, waarin bij zoveel produkten sprake is van chemische processen en van toevoeging van kunststoffen, in kunnen slagen door de wet uitbarstingen van ziekte als deze voor immer te voorkomen? Het lijkt me een onmogelijke opdracht. Wat dan te doen met Unilever?

Met onze wetboeken in de hand kan de rechter wellicht de fabrieken sluiten, de concernleiding een boete opleggen of misschien zelfs in het cachot werpen. Maar Nederland wacht op goede margarine en alleen Unilever kan die door zijn centrale marktpositie leveren. Dus zouden die fabrieken weer open moeten en de leiding zou weer op de bureaustoelen moeten plaatsnemen. Het heersende recht kan blijkbaar niet efficiënt in de economische orde ingrij-

[p. 6]

pen voor zover het over de grote concerns gaat; het gaat of te ver of niet ver genoeg. We zijn de voordelen van enorme massaproduktie tegen lage eenheidsprijs deelachtig geworden en daartegenover hebben we het goed moeten vinden dat er concentraties van economische macht als Unilever, Philips en de Koninklijke ontstonden. Men kan ze niet uit elkaar rukken, de Nederlandse maatschappij zou niet meer functioneren.

Bij deze maatschappelijke ontwikkeling is die van het recht achtergebleven. De Wet op de economische mededinging heeft ons namelijk slechts gebracht de mogelijkheid concentraties van economische macht te verhinderen als die tot stand dreigen te komen in de vorm van de concurrentie belemmerende afspraken tussen ondernemers (kartels). Is één onderneming erin geslaagd zich uit te bouwen tot een kolos die een bepaalde verkoopmarkt beheerst, zoals dat met Unilever op de margarinemarkt het geval is, dan kan geen Nederlandse wet aan die concentratie op zichzelf iets doen. Economische macht gebonden in een concern raakt ons recht niet aan. Kort gezegd: ons publieke recht volgt prijzen en kartels met argusogen maar het verschijnsel van economische grootte niet. Daarom is het naar mijn mening achtergebleven bij de maatschappelijke ontwikkeling. Dit feit lijkt mij het alom heersende gevoel van onbehagen over deze zaak te hebben gebracht. Nogmaals: wat te doen met Unilever?

De zaak met de Planta heeft ons laten zien tot welke gevolgen een fout in een economische kolos kan leiden. De fout werd gemaakt onder leiding van personen die in feite oligarchisch regeren. Hun afhankelijkheid van de aandeelhoudersvergadering is slechts hypothetisch - juridisch, niet meer.

Het functioneren van Unilever is een publiek belang omdat als de margarine-producent van 70% van de afzet uitvalt, we niet genoeg margarine meer hebben. Het functioneren van de kruidenier in de Kalverstraat is geen publiek belang want er zijn 20 andere in de buurt. Economische grootte leidt dus tot het ontstaan van puliek belang. Het ellendige is nu wel dat het bijna hopeloos moeilijk is een objectief criterium te vervaardigen. Wanneer wordt economische macht zo groot dat publiek belang ontstaat? Maar laat ik me daar niet in verliezen want we hebben het over Unilever en het functioneren van dat concern is zeker een publiek belang.

Waar publiek belang bestaat moet naar mijn mening publieke verantwoordelijkheid zijn. En die ontbreekt in dit geval. Dat is een droevig feit. Als ons drinkwater vergiftigd blijkt, kunnen onze gekozen vertegenwoordigingen - parlement, provinciale staten, gemeenteraad - de overheid op het matje roepen; als onze margarine ziekte verwekt kunnen ze dat niet doen met Unilever. Het beleid van Unilever is geen volkszaak en dat zou het moeten zijn omdat er sprake is van publiek belang. Dit is natuurlijk een argument voor nationalisatie van het concern. Nationalisatie was vroeger een socialistische wens waarbij in het achterhoofd de gedachte speelde dat op die wijze een rechtvaardiger, een meer genivelleerde, inkomensverdeling zou zijn te bereiken. Die nivellering is bereikt door progressieve belastingheffing en vooral ook door een stijging van de levensstandaard, op zijn beurt een gevolg van de krachtige economische ontwikkeling. Het gevolg is dat een stuk dogmatische socialisme niet meer met het nodige vuur wordt gepousseerd omdat het waarom van nationalisatie in de lucht is komen te hangen.

En nu biedt de Planta-zaak even gelegenheid dit oude dogmatische stokpaard opnieuw van stal te halen. Maar laten we het snel weer terug plaatsen, bij andere socialistische curiosa, want het is niet nodig zover te gaan. Het gaat immers om het scheppen van publieke verantwoordelijkheid bij Unilever en die lijkt me zeer wel teweeg te brengen door uitbreiding van de raad van beheer met door de Kroon te benoemen leden.

Natuurlijk kunnen ook overheidsbedrijven en bedrijven waarop de overheid een zekere invloed heeft (zoals bij Unilever door de benoeming van Kroonleden dus het geval zou kunnen worden) fouten maken gelijk Unilever met de Planta, maar daar gaat het niet om. Het punt is dat waar publiek belang is ook publieke verantwoordelijkheid dient te bestaan.

Minister Beerman heeft een aantal maanden geleden een commissie ingesteld die zich moet bezighouden met de vraag of ons ondernemingsrecht moet worden herzien. Misschien zal het deze bewindsman nog eens als een verdienste worden aangerekend dat de installatie van de commissie heeft plaatsgehad korte tijd voor de Plantabom boven Nederland barstte. De emulgator heeft de discussie van de commissieleden in ieder geval een mise-en-scène gegeven waarop menige commissie jaloers mag zijn. Billijkheidshalve zou men dan zeker niet moeten nalaten concerns met een vergelijkbare machtspositie in het gedachtenspel te betrekken.