Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek tweede jaargang · nummer 72 · 28 september 1960

Reanimatie

In medische kringen houdt men zich op het ogenblik zeer uitvoerig bezig met het probleem van de z.g. reanimatie. Reanimatie is het weer tot leven brengen van die patienten, die volgens tot nu toe geldende maatstaven eigenlijk al als overleden gerekend moesten worden. Het is tegenwoordig mogelijk, door op machinale of chemische wijze een groot aantal levensfuncties over te nemen, de drempel van de dood te verleggen. Het fatale overschrijden van de drempel wordt op deze wijze verschoven en in de korte tijd, die ons dan gegeven is, is het soms mogelijk dat er zoveel veranderingen ten goede optreden in het lichaam van de patient, dat ‘het leven’ hier juist weer in kan terugkeren.

Terloops mogen wij hier al even wijzen op de verschillende betekenissen die men kan toekennen aan het woord ‘leven’. Niet alleen dat wij uitdrukkingen kennen als ‘het rose leven’, ‘het barre leven’, ‘maak niet zo'n leven’ en ‘het leven na de dood’, waarbij

dit woord verschillende gedachten oproept, maar ook bij de duidelijk omschreven begrippen als in de termen: ‘de zin van het leven’ en ‘het is de plicht van een arts het leven in stand te houden’, blijkt dat men dat omschreven begrip nog op velerlei wijzen kan interpreteren. Voor de een kan het betekenen de zuiver coördinatieve werking van de verschillende cellen, die een bepaald orgaan of organisme vormen. Voor de ander betekent het de combinatie van dit zuiver organische met het geestelijke en zal, vooral wanneer gesproken wordt over de zin van het leven, de geestelijke component als verreweg het belangrijkste gezien worden. Het is daarenboven de vraag of het geestelijk deel van het leven niet evenzo gerekend moet worden tot het product van de coördinatieve werking van verschillende cellen, i.c. van verschillende hersencellen.

Om nu echter voort te gaan met ons probleem over de reanimatie moet vermeld worden dat het daarbij mogelijk is om het moment van de dood dagen, weken, ja zelfs

[p. 2]

maanden of jaren te verschuiven, waarbij echter de patient gebonden is aan de machines, die bijvoorbeeld zijn ademhalingsfuncties overnemen, terwijl het zelfs wel een enkele keer voor kan komen dat elke mogelijkheid van contact met de omgeving van de patient uit, hem door verlammingen van stembanden, hand- en beenspieren is ontnomen. Ook is het mogelijk om een patient geheel in het leven terug te doen keren, waarbij echter enkele organen niet meer optimaal reageren. Zijn zo bijvoorbeeld de hersenen erg in hun functie gestoord, dan kan het zijn dat men een geestelijk volkomen onvolwaardig wezen in het leven heeft gehouden. Tenslotte is het mogelijk dat men nog dagen lang een patient in het leven houdt, waarbij menselijkerwijs de dood onafwendbaar is.

Dat zijn dan de aangrijpende feiten waaruit het probleem geboren wordt; het probleem namelijk of de behandelend arts ook in de hierboven beschreven gevallen de plicht heeft om alles te doen om het leven te bewaren. En het is een vraag waarmee zeker niet alleen artsen zich bezig houden. In kringen van zieleherders, rechtsgeleerden en in kringen, die zich bezig houden met medisch-economische vragen is men vaak tot het diepst bewogen door de last die patienten, familieleden van patienten, verplegend personeel en zo veel meer, te dragen krijgen door de starre uitvoering van het beginsel, dat de arts nooit mag medewerken tot het intreden van de dood.

Het probleem, dat tegenwoordig door enkele onvoorspelbare technische ontwikkelingen nu weer zo bijzonder actueel geworden is, is eigenlijk al zo oud als de medicijnkunst, en wordt bepaald door enkele principiële ongewisheden. In de eerste plaats is het buitengewoon moeilijk om precies aan te geven wanneer een mens dood is en wanneer niet. Het is bovendien bijzonder moeilijk om van te voren te zeggen of iemand dood zal gaan of net zal blijven leven. Tenslotte is het onmogelijk van te voren precies te voorspellen wat de geestelijke en lichamelijke stoornissen zullen zijn van iemand, die na ongeval of ziekte net

nog in leven blijft. Met het oog op al deze ongewisheden, welke zo nauw verbonden zijn met, en voortkomen uit, het mysterie van dood en leven, zijn er in het maatschappelijke leven regels gegroeid, deels uit praktische, deels uit morele overwegingen, die het ons mogelijk maken dagelijks met deze mysteries te werken.

De moeilijkheden worden nu vergroot doordat er nieuwe behandelings-methoden zijn ontstaan, waarvan men de draagwijdte en draagkracht nog zeker niet voldoende kent. Is het daarom al reeds moeilijk nauwkeurig te bepalen wanneer men deze methoden met succes kan toepassen en wanneer niet, de moeilijkheden worden nog groter wanneer men weet dat deze methoden grote morele, lichamelijke en economische offers gaan vragen van alle betrokkenen.

Zijne Heiligheid Paus Pius XII heeft zich in 1957 reeds over dit vraagstuk uitgesproken op een congres van artsen in de anaesthesiologie. Het spreekt vanzelf dat de uitspraak van een dergelijke hoge autoriteit niet alleen in de R.K.-wereld, maar in de gehele christelijke maatschappij met grote interesse wordt beluisterd. Na vastgesteld te hebben dat de redelijkheid en de christelijke moraal zegt, dat de mens het recht heeft en de plicht om in geval van ernstige ziekte de nodige moeite te nemen om het leven en de gezondheid te bewaren, wijst de paus er op, dat de arts gerechtigd is om een patient te reanimeren, maar daartoe niet verplicht is. De patient heeft het recht reanimatie te weigeren en in dat geval zal de arts niet tot reanimatie mogen overgaan. Maar als de patient geheel buiten bewustzijn is, zal de arts zelfs gehoor mogen geven aan de wens van de familie om de reanimatie te staken, zozeer is men overtuigd van de enorme belasting die het kan zijn voor familieleden om de vrijwel zeker nutteloze reanimatiepogingen mee te moeten beleven.

De Nederlandse wet, gebaseerd op christelijke principes, heeft hierover het een en ander op zeer koude, maar buitengewoon heldere wijze bepaald. Hierin staat o.a. te lezen: ‘Hij, die een ander op zijn uitdrukkelijk en ernstig verlangen van het leven berooft, wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste 12 jaren’. En laat ons even vaststellen dat het principieel geen verschil maakt of men een ernstige en schijnbaar ongeneeslijke zieke middelen geeft om het leven te verkorten, of dat men nalaat middelen te geven, die onontbeerlijk zijn om het leven in stand te houden. In dit geval dus is

[p. 3]

het actieve ‘geven van iets’ principieel hetzelfde als het passieve ‘nalaten van iets’.

Professor Langemeyer, procureur-generaal bij de Hoge Raad, heeft over dit huiveringwekkende probleem, zoals hij dat zelf noemt, een uitermate menselijke rede gehouden op een vergadering van Utrechtse advokaten. Het is voor ons natuurlijk vooral van belang wat professor Langemeyer over de juridische kant van het vraagstuk zegt. Sprekende over de term ‘van het leven beroven’ meent de procureur-generaal: ‘Ik geloof, dat men zal moeten zeggen, dat wanneer de dokter in een geval, waarin de reanimatie hopeloos is en uitsluitend omdat die reanimatie als middel tot herstel van een ook maar enigszins menswaardig bestaan hopeloos is, de reanimatie staakt, dit iets is dat zo volkomen buiten de gezichtskring ligt van de wetgever, die de bepalingen op de misdrijven tegen het leven heeft vastgesteld, dat het daar eenvoudig niet onder valt... De medicus mag zich hier inderdaad vrij voelen om te handelen, niet naar zijn willekeur natuurlijk, maar naar zijn geweten, voorgelicht door zijn beste medisch inzicht.’

Professor Van den Berg heeft in zijn boek: ‘Het menselijk lichaam, een metabletisch onderzoek’ een belangrijke studie gewijd aan het begrip over de dood, dat in verschillende tijdperken heeft geheerst. Het mag ons daaruit duidelijk worden, dat in de loop der tijden de houding van de mens ten opzichte van de dood wel zeer principiële wijzigingen heeft ondergaan. Er mag wat dat betreft gewezen worden op een bepaalde passage uit het boek van Hippocrates: ‘Over de geneeskunst’. De medicus van heden laat zich nog voor een groot gedeelte bij allerlei ethische vragen voorlichten door de eed en de geschriften van Hippocrates. In het door professor Van den Berg genoemde stuk geeft Hippocrates aan, dat het werk van de arts o.a. gedefinieerd wordt door het feit, dat hij nalaat pogingen te ondernemen, die zieken te genezen, wier kwaal ongeneeslijk is. Ik geloof niet dat er één medicus in de moderne tijd te vinden is, die deze stelling in al zijn consequenties zou willen onderschrijven.

Ik heb hierbij drie richtingen naar voren gebracht waarin onze gedachten gaan wanneer wij praten over de toelaatbaarheid, wenselijkheid of noodzakelijkheid van de reanimatie. In de eerste plaats de mening van de paus, als representant van de morele kant van de zaak en wel de morele kant, zoals die

[p. 4]

door een christen gezien wordt. Wij beluisteren hierin, dat de christelijke opvatting wel degelijk is, dat de arts het leven zolang mogelijk heeft te beschermen en te behouden. Alleen met het oog op de bijzondere omstandigheden en het grote lijden dat hieruit voortkomt, wordt de vrijheid van handelen hierbij, door de paus, aan de arts terug gegeven, een vrijheid, die door protestantse artsen al wat meer vanzelfsprekend werd geacht en die door niet-christelijke artsen vrijwel overal reeds volledig was geaccepteerd.

Als om dit principe nog eens te versterken komt het oordeel van de wetgever, in onze christelijke staat, met een absoluut verbod om iemand het leven te benemen in welke omstandigheden dan ook. En ook hier zien wij het onbehagen bij de uitvoerders van deze wet opkomen. Ook hier weer een poging om de uiterste consequenties van deze wetten te vermijden in verband met de uitzonderlijke omstandigheden.

En tenslotte de vermanende vinger van de historicus, opgeheven om er aan te herinneren dat er veel verandert in de opvattingen der mensen over allerlei onderwerpen, zodat het gevaarlijk is al te objectieve waarden toe te kennen aan wetten en regels van bepaalde mensen in een bepaalde tijd.

De hier getoonde vraagstukken dragen verschillende aspecten. Eén daarvan is bijvoorbeeld de vraag of het geen tijd wordt voor een herorientatie van onze moraal en de daaruit voortkomende wettelijke bepalingen. Dit ongetwijfeld zeer interessante aspect, dat voortkomt o.a. uit de vraag of de geestelijke ontwikkeling van de mens wel gelijke tred gehouden heeft met de technische vooruitgang, zou ik hier thans onbesproken willen laten. Wel mag in verband hiermede naar voren gebracht worden, dat ook een nieuwe moraal met nieuwe regels en wetten nooit zo kan zijn dat alle mogelijkheden en onmogelijkheden er onder gevangen worden.

Een tweede aspect komt tot uiting in de vraag of het met al deze nieuwe ontdekkingen en behandelingswijzen nog wel mogelijk is om te leven in overeenstemming met een moraal, waarvan men toch wel moet erkennen dat hij ontstaan is in een tijd en uit een gedachtenwereld, die geen rekening kon houden met alles wat wij nu weten. Daarop zou men kunnen opmerken dat het niet erg praktisch lijkt de bestaande moraal, de bestaande wetten en regels opzij te zetten alvorens men nieuwe heeft, en dat het zeker niet erg logisch is, deze moraal voor een onderdeel van het leven om te buigen, terwijl men hem laat bestaan voor de rest van de samenleving. Zo kan het mij persoonlijk niet erg duidelijk zijn waarom men een arts wel vrij laat om een begonnen reanimatie te beëindigen, terwijl het hem verboden blijft om een zwangerschap op kunstmatige wijze te helpen voorkomen in een gezin waar de moeder de last van de voortdurende uitbreiding van het gezin lichamelijk zowel als psychisch nauwelijks meer kan dragen. Wel is het van belang om de waarde van bepaalde regels ook hierbij uitdrukkelijk naar voren te brengen.

En dit is dan ook naar mijn mening de kern van het antwoord op dit probleem. Voor medici moet het niet zo moeilijk zijn de betrekkelijkheid van bepaalde regels en wetten te erkennen. En het moet voor hen ook niet zo moeilijk zijn er toch de waarde van te zien. Het is voor medici wel moeilijk, evenals het voor ieder mens moeilijk is, om te kiezen op een gegeven moment tussen de zekerheid van wetten, regels en de van zijn leermeesters meegekregen indicaties, en de onzekerheid van maatregelen die buiten elke wetenschap om genomen moeten worden in het belang van menselijkheid en naastenliefde. Maar het is voor een medicus, die het ernstig neemt met zijn roeping de zieke mens te helpen, even noodzakelijk deze keus te maken als het voor ieder mens is, die weet dat hij een taak in de wereld te vervullen heeft. De medicus zal zich dus houden aan wetten en regels, zo straf en zo sterk als het hem maar enigszins mogelijk is, overtuigd als hij is van het feit dat deze regels de samenvatting vormen van morele en praktische wetten, die er op gericht zijn de samenleving mogelijk te maken en beter te maken. Meent hij echter dat het belang van de zieke eist dat hij ergens wat van deze wetten of regels afwijkt, dan heeft hij dat te doen, in stilte en op eigen verantwoordelijkheid. Op dat moment zal de arts zich in eenzaamheid voelen staan. Hij zal zich echter tevens bewust zijn van het feit dat hij hier bereikt heeft een kristallisatiepunt van de meest waardevolle eigenschappen van het arts-zijn, nl. menselijkheid, inzicht, kunde en verantwoordelijkheidsbesef.

Het is m.i. echter duidelijk dat het in het algemeen moeilijk te aanvaarden is, dat juist op het beslissende moment tussen leven en dood, deze vrij subjectieve eigenschappen van de arts zo'n belangrijke rol spelen. En dat zal dan ook wel de oorzaak van deze hedendaagse probleemvorming zijn.

G.J. van Hoytema