Hollands Weekblad. Jaargang 2

Bewegend tussen portretten
D. Hillenius

H.P.L. Wiessing: Bewegend Portret, Levensherinneringen
Moussault's Uitgeverij N.V. Amsterdam. 1960.

‘L'idéal, sans doute, varie, mais ses adversaires, hélas, sont toujours les mêmes’. Deze notitie van de bioloog Rostand schiet me te hulp als ik een verklaring probeer te vinden voor het feit dat ik de Levensherinneringen van Mr. H.P.L. Wiessing met zo grote sympathie en bewondering heb kunnen lezen, terwijl zijn ideaal, al vroeg gekristalliseerd in het communisme, mij zo volstrekt vijandig lijkt aan een plezierige vorm van leven, ook aan dat van Wiessing.

Een jeugd in het oude Indië. Gymnasium en universiteit in Nederland. Redacteur van Propria Cures. Typerend is dat hij al vroeg ‘met oprechte eerbied’ voor Marx bezield raakte, maar dat hij als enige redenering verwierp dat de godsdienst zou moeten verdwijnen in een klassenloze maatschappij. Het is zijn enige critiek gebleven op het communisme, plus nog ergens in de mémoires een los zinnetje over ‘soms mijn verachting wekkende discipline’.

Een briljant journalist. Nog voor zijn dertigste hoofdredacteur van De Groene, een toen eervolle positie. In 1914 ontslagen wegens te linkse sympathieën. Oprichter van De Nieuwe Groene, die al gauw meer abonnées had dan de oude. Zijn omwonden verheerlijking van de Russische revolutie kostte hem adverteerders, lezers en tenslotte zijn blad. Daarna, gewantrouwd door de liberalen, water en vuur met de socialisten, en blijkbaar ook gewantrouwd door de gemiddelde communist, stond hij practisch gesproken een kleine twintig jaar zonder emplooi. De tweede wereldoorlog bracht hij door in Engeland, redacteur van het Londense Vrij Nederland, ruziemakend met de dwergen die ons land vertegenwoordigden (Gerbrandy over een plan om door omkoping of hoe dan ook Joden uit bezet Nederland te krijgen: ‘Noù, en wie moet dat dan allemaal betálen?!’). Na de bevrijding redacteur van De Vrije Katheder en daarna nog hier en daar een artikel.

Dit is de draad van de mémoires, een boek van ruim 500 bladzijden dat ik zo geboeid heb gelezen, dat ik spijt had dat het niet tweemaal zo dik was, al mogen er wat mij betreft

[p. 11]

hier en daar stukken uit, geloofsgetuigenissen voornamelijk.

Er zijn weinig mensen zo a-sociaal dat ze volkomen rechtvaardig bij alle omstanders de goede en de slechte eigenschappenkunnen zien en vooral ook durven of kunnen zeggen. Léautaud is een van die weinigen, maar verder lijden de meesten aan de blinde vlek van vriendschap, partijschap, of veel erger: angst voor de baas. Het belangrijke van deze mémoires is dat er maar zo weinig mensen zijn wier partij Wiessing tot de zijne rekent (ik vraag me af hoe de partij er over denkt) en die het dan ook doen moeten met een pleuterig schimmetje als portret (Theun de Vries b.v.) of met een wee bidprentje (de vrouw van Chroestjof); tegenover de grote rest kan hij dus min of meer vrij staan en daaraan danken we een menigte scherpe portretten van kunstenaars en politici, zoals onze literatuur maar zelden heeft opgeleverd.

Ons tegenwoordig stijlideaal is droog,



beknopt, wars van tranen of andere ongeremdheden. Bij Wiessing sierlijke spinsels van zinnen, soms op het onduidelijke af, zonder schaamte over de liefde en de vriendschap en de liefde die vriendschap heet en - natuurlijk - de haat en de bewondering en de verachting. Op het eerste gezicht lijken deze middelen weinig geschikt om ons nu nog te kunnen boeien. Vooral omdat de namen van vele geportretteerden ons weinig meer zeggen en de hoofdpersoon... ach, dat hij moeilijkheden had met zijn communisme, dat is maar goed ook.

Maar zodra men begint te lezen worden die sierlijke zinnen lijntjes van geleidelijkheid, die ons dwingen te geloven in dit verate ridderverhaal, het communisme wordt een mystiek ideaal, iets als de graal of een zwevend schaakbord. En al gauw doet de werking van mijn begincitaat zich gevoelen, men verafschuwt met Wiessing in de eerste plaats niet de kapitalisten, maar de revisionisten, de Marx-verloochenende, wijnverdunnende kereltjes, die geen revolutie wilden, maar zo gauw mogelijk een materiëel wat beter leven (vaag schiet me te binnen dat Stalin dat ook wou in tegenstelling tot Trotski, en nu ook al Chroestjof in tegenstelling tot de Chinezen, maar wie zag tenslotte ooit een schaakbord zweven?). Wiessing suggereert daarbij herhaaldelijk dat het die afvalligen alleen maar ging om voor zich zelf een professoraat, een ministerschap of een goed betaald vakbondsleidersschap te behalen. De kleine rancune die daarbij af en toe doorklinkt en waarvoor genoeg redenen zouden zijn aan te wijzen, blijft gelukkig zeldzaam en geeft soms nog gelegenheid tot een fraaie karikatuur: ‘Bolkestein was een rechtschapen man. Maar de klap van de perfesters-molen had hij beet: op een ogenblik werd hem, kijkende naar zijn aan de overzij gezeten vriend Bonger, een gevoel, dat al een tijdje in zijn hals omhoog kroop, te machtig: ‘Wim’ zei hij in een pijnlijke stilte, ‘Wim, ik moèt het hier eens zeggen, hier, nu we bij elkaar zijn het zèggen, hoe het ons grièft, dat jij nog niet, als wij, profèssor bent!’

Enige realistische overweging dat tegelijk met en ongetwijfeld door middel van het geschipper de materiële welvaart van ons hele volk is gestegen, ontbreekt. Wiessing en de reële politiek is trouwens een hoofdstuk apart. Hoewel hij zich bijzonder voor buitenlandse politiek interesseerde en als hoofdredacteur van de Groene toch iets dichter bij de nieuwsbronnen zat, bevond hij zich bij het uitbreken van de eerste wereldoorlog met vacantie in Duitsland en het begin van de tweede trof hem onder soortgelijke omstandigheden in Frankrijk. Goed beschouwd had Wiessing meer gemeen met die ideaalverwaarlozende profs en hun jonge breiende vrouwen dan hij zelf denkt, want toen hij voor de mogelijkheid kwam te staan om Lenin te ontmoeten en misschien actief een taak te hebben in de revolutie, deinsde hij terug met de gedachte aan zijn jonge vrouw en nog een aantal - voor een niet-revolutionair - inderdaad onoverkomelijke practische moeilijkheden. Er is ongetwijfeld verschil tussen communisme als geloof en communisme als realiteit.

Zeggen niet de nieuwe philosophen dat het leven absurd is? En is dan niet een levensdoel, een motor om te leven, een geloof goed naar de mate waarin het aan die absurditeit tegemoet komt, evenzeer absurd is?

Ik ben het niet eens met die philosophen - heb trouwens vaker gemerkt dat er geen concordantie mogelijk is tussen philosophen

[p. 12]

en biologen, omdat de eersten zich bezig houden met de zin van het leven, de tweeden zien niets anders dan zijn (zijn = zin, er zijn gekker taalafleidingen gemaakt) - maar te constateren valt dat zo'n levendig leven als dat van Wiessing de belangrijkste drijfveer vond en vindt in een ook door hem zelf absurd genoemd geloof in het communisme. Ik hoef in dit blad niet uit te leggen waarom Wiessing's argumenten voor het communisme onjuist zijn en zelfs absurd, wil alleen een voorbeeld noemen, misschien omdat ik zelf niet ongevoelig ben voor dit soort grapjes. Wiessing vergelijkt dan de portretten van de stichters van de S.D.A.P. met dat van de kortgeleden overleden voorzitter Vermeer. Die eerste kerels hadden - ondanks hun latere zwakheden - toch duidelijk karaktervolle koppen, Vermeer deed voornamelijk denken aan een geschrokken kruidenier. Hiermee acht Wiessing gesymboliseerd ‘de kleinburgerlijke ondergang van mensheidsidealen, waarvoor een Domela, Vliegen, Gerhard en een Gorter hebben geleefd, een Liebknecht en Luxemburg zijn gestorven!’

Zoals gezegd, zulke vergelijkingen spreken me aan, maar dan herinner ik me in een bioscoop waar blijkens andere uitingen veel communiserende, armere arbeiders komen, een luid gelach als het varkensachtige lijf van de heer Chroestjof uit een vliegtuig stapt. Ik wil niets zeggen over de betekenis van deze man, maar dat daar iets van zou blijken door vergelijking van zijn portret met dat van Lenin of ook Stalin, lijkt me onmogelijk.

terzijde:
Men begint bij A en is gedoemd om tijdens het leven B te bereiken. Omdat de beletselen tussen A en B vele zijn, wordt een kracht geschonken die - zonder remmingen - voldoende zou zijn om Z te bereiken. In de kiem liggen veel meer potenties dan ooit gerealiseerd zullen worden. Uit het vermoeden, soms zeker weten van deze potenties komt het absoluutheid-ideaal voort van de puberteit.
Alles wat ons bij Christus boeit is de gerichtheid op Z, die hij zo zuiver en hardnekkig bewaart, niet wil verdunnen, niet delen (met de duivel), dat hij zelfs niet in staat is om B te bereiken, wat ieder normaal mens wél kan. Dat is ook het aardige van de Joodse godsdienst. De Joden blijven de Messias verwachten en zullen iedereen verwerpen die zich als zodanig voordoet, omdat zij - onbewust waarschijnlijk - weten dat het belangrijkste alleen de verwachting is, elke vorm die deel zou hebben aan dit leven zou uit hoofde daarvan al niet meer zuiver zijn. Christus at tenslotte nog en dronk en de geschiedenis met Magdalena is beminnelijk onduidelijk. Stierf hij tenslotte niet als een beest?
De Katholieken hebben dat wel ingezien; zijn moeder is altijd maagd gebleven, eten en drinken zijn grote onorganische symbolen geworden. Het sterven menen de meeste Christenen te moeten tegenspreken.
Dat is dus het geraffineerde van de Joden, zij laten hem zelfs niet geboren worden, niet in vlees en bloed verschijnen. Zij verzinnen geen smoesjes om een mens weer onmenselijk zuiver te maken.
Mozes die het allemaal bedacht heeft, is met zijn leven symbool van deze houding: als hij gewild had, had hij zeker de Palestijnse grens kunnen overschrijden. Maar hij zag het liever als het Beloofde Land, dan als het reële gebied waar voortaan geleefd zou worden.

Het bewonderenswaardige van Wiessing is, dat hij - zij het met aanwijsbare, menselijke inconsequenties - zo hardnekkig geweigerd heeft om zijn idealen als wisselgeld te gebruiken. Zonder zich op de borst te slaan, maar meer als een conclusie die elke omstander ook zou kunnen maken, schrijft hij ergens: ‘Mij was “proberen er te komen” iets, dat me - ik kan het niet helpen - van nature niet lag’.

Het blijft voor mij een raadsel waardoor iemand als Wiessing, met zulke heldere en speelse hersens, tot zo'n verblind geloof in staat is. Maar het valt niet te ontkennen dat deze soort bestaat, men vindt specimina onder Katholieken, protestanten, humanisten. De ongelovigen een ergernis. Maar de ongelovigen zouden zich te kort doen als ze niet kennis namen van deze mémoires en daarbij de onbegrijpelijke geloofsgetuigenissen aanvaardden als het blijkbaar noodzakelijke skelet, zoiets als de op zich zelf evenmin interessante, telkens terugkerende mededeling ‘travaillé’, ‘travaillé peu’, ‘travaillé’, ‘peu avancé’, ‘travaillé’ etc. in de dagboeken van Constant.