Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 6]

Overheid, pers en Planta
K. van het Reve

Het woord emulgator ken ik pas kort. Dat margarine een mengsel is van vet en melk was mij, alle plantaardige advertenties ten spijt, al een kwart eeuw bekend: vóór de oorlog immers maakten wij thuis zelf margarine uit deze twee bestanddelen. De Unilever bestond toen al, en de margarine die wij thuis maakten was aanmerkelijk goedkoper dan die in de winkel. Duizenden huisvrouwen spaarden op die manier een paar dubbeltjes per week uit.

Grote indruk op mijn jeugdig gemoed maakte toen, dat de Nederlandse regering - men kan mij geloven of niet - dit thuis voor eigen gebruik mengen van vet en melk trachtte te verbieden: zo groot was ook toen al de bezorgdheid van onze overheid, wanneer het ging om het wel en wee van genoemde firma. De officier van justitie te Haarlem eiste in maart 1936 zes gulden of zes dagen tegen een 39-jarige dame uit Heemstede, die voor eigen consumptie vet en melk gemengd had. Het in acht nemen der Unilever-spijswetten zat de regering zo hoog, dat de Directeur van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid in advertenties voor het merk Blue Band de weldadige invloed van margarine op het menselijk organisme schetste - een soort regeringspropaganda, waar pas na protesten van N.S.B.-zijde een eind aan kwam: Mussert en Hitler werden toen blijkbaar in Den Haag nog meer gevreesd dan Van den Bergh en Jurgens.

Nu werd ik thuis opgevoed in een ook nu nog door velen aangehangen wereldbeschouwing, volgens welke een ‘burgerlijke’ regering niet meer is dan een comité (het Manifest der kommunistischen Partei, London 1848, spreekt als ik het me goed herinner van ‘Ausschuss’) ter behartiging van de belangen der grote firma's. Voor de ‘burgerlijke’ pers gold mutatis mutandis hetzelfde.

Studie en levenservaring deden mij mijn kinderlijk geloof in het Manifest verliezen. Men zou haast denken ten onrechte. De berichten der laatste weken zouden zelfs de meest verstokte renegaat in de armen der moederkerk terugjagen. Wat is immers gebeurd?

Geruime tijd geleden staakten de Westduitse margarinefabrikanten de productie van een bepaalde soort, nadat hun een mogelijk verband gebleken was tussen die margarine en de zogenaamde ‘blaasjesziekte’. De Duitse medische wetenschap staat op een vrij hoog peil, en ik wil niet aannemen dat haar beoefenaren niet wisten wat de fabrikanten bekend moet zijn geweest toen zij hun productie staakten. De ziekte werd echter geweten aan een virus en de Duitse openbare gezondheidsorganen zwegen als moffen. Goed, dat was in Duitsland. What do you expect?

Toen brak in Nederland een soortgelijke ziekte uit, die vrij zeker twee en misschien vier doden geeist heeft tot nu toe. Een paar sluwe, plichtsgetrouwe en vakkundige medici te Rotterdam slaagden er in, in samenwerking met een elfjarig knaapje, de ziekteverwekker vast te stellen. De Nederlandse overheid maakte toen bekend dat de ziekte waarschijnlijk verwekt werd door een bepaald soort Planta. Zij maakte dit bekend na overleg met de directie van de Unilever. Toen de ziekte verder om zich heen greep maakte de overheid, wederom na overleg met genoemde firma, bekend dat er behalve in die speciale soort Planta ook nog ziekteverwekkende stof zat in sommige andere Planta. Het werd niet helemaal duidelijk waarom de overheid en de Unilever, al dan niet na overleg, dit niet eerder hadden bekendgemaakt. Er verliep een week. Toen bleek dat vele andere margarinemerken die door de Unilever werden geproduceerd ziektestof bevatten of konden bevatten. De

[p. 7]

overheid begon met, in overleg met de Unilever, dit feit op haar persconferentie categorisch tegen te spreken. Twee dagen later kondigde de overheid een verkoopverbod voor alle Unilevermargarine af. Een verbod dat eigenlijk maar één dag geldig was, om aldus de firma in de gelegenheid te stellen de detailhandel te bevoorraden met margarine, waarvan slechts één ding met zekerheid vaststond: de Unilever beweerde, in overleg met de overheid, dat er geen ziekteverwekker in zat.

Een pijnlijk incident deed zich hierbij voor. Het blijkt dat de Unilever op 29 augustus wel aan de heer Muntendam medegedeeld heeft dat die andere merken ‘besmet’ konden zijn, maar dit tegenover de inspecteur van de volksgezondheid heeft ontkend. De heer Muntendam heeft deze mededeling tien dagen verzwegen. Van de Unilever niet onhandig gedaan: om zich veilig te stellen deelt zij dingen die zij om de verkoop niet te schaden geheim wil houden mede aan iemand die zijn mond houdt en die als de zaak uitkomt geofferd kan worden.

Wat de firma Van den Bergh en Jurgens betreft ligt de zaak wel zeer duidelijk. Zij heeft een emulgator gebruikt zonder het resultaat van overheidsonderzoekingen waar zij zelf om gevraagd had af te wachten. Alleen al omdat zij allicht geweten zal hebben wat de Duitse fabrikanten wisten, is dit niet afwachten hoogst bedenkelijk te noemen. Toen bekend werd dat de Nederlandse epidemie door die emulgator werd verwekt bleef er voor de directeuren van de firma, als zij ook maar enigszins fatsoenlijke lieden geweest waren, slechts één enkel ding te doen over: zonder acht te slaan op de financiële gevolgen zo spoedig mogelijk zeggen in welke margarine de nieuwe emulgator gebruikt was, of, indien dat niet op korte termijn kon worden vastgesteld, alle verkoop van Unilevermargarine stilleggen totdat men het precies had uitgezocht. Dit hebben de directeuren niet gedaan, en daarmee hebben zij iedere twijfel, die omtrent hun zedelijke eigenschappen bij het publiek of bij Onze Lieve Heer bestaan mag hebben opgeheven.

Met de Nederlandse regering ligt het moeilijker. Haar bezorgdheid voor de firma Van den Bergh en Jurgens wordt, lijkt het, ongeveer in evenwicht gehouden door haar zorg voor de volksgezondheid. Dat de schaal af en toe bijna omslaat naar de kant van de volksgezondheid is nog het onbegrijpelijkste. Misschien omdat een massale sterfte de consumptie van Unilevermargarine catastrofaal zou doen dalen?

‘Het spreekt ook van zelf dat Unilever en overheid, nu het ongeluk gebeurd is, een gemeenschappelijk belang hebben bij het achterhalen van de oorzaak. En het lijkt me dan ook helemaal niet zo vreemd dat zij het desbetreffende onderzoek tezamen verrichten’, schrijft R.A.V. van Haersolte in het Hollands Weekblad van 7 september.

Dat spreekt nu juist helemaal niet vanzelf! Dat is nu juist wel vreemd! De Unilever had er belang bij, dat voor het Nederlandse publiek verborgen bleef dat er ook met haar andere margarine iets mis was. Zij heeft daartoe geen middel, van per advertentie en per regeringsverklaring bekendgemaakte leugens tot en met het doen zwijgen van een hooggeplaatst regeringsambtenaar, ongebruikt gelaten. Het behoort in een land met een fatsoenlijke regering niet voor te komen dat een firma wier product een epidemie verwekt bij het onderzoek ‘samenwerkt’ met de regering. Men stelle zich voor wat het lot van een klein melkproducentje zou zijn geweest als hij bijvoorbeeld met een levensgevaarlijk conserveringsmiddel in de melk dezelfde streken had uitgehaald als de Unilever met haar emulgator. Zelfs de heer Van Haersolte zal toegeven dat de man eind augustus achter slot en grendel zou hebben gezeten, en volkomen terecht.

Wat te denken van de pers? Ik weet niet hoe De Waarheid en De Telegraaf gereageerd hebben. De ‘nette’ kranten bedienden de Unilever met een serviliteit die walgingwekkend was. Toen de overheid, in overleg met de Unilever, telkens vorige verklaringen herriep, het tenslotte zelfs waagde haar eigen communiqué's uit te geven en een zekere onrust bij het publiek verwekte,

De tekeningen in dit nummer (‘Paarden hebben benen’) zijn van Peter Vos

[p. 8]

durfde men hier en daar voorzichtig over ‘vreemd’, ‘verbazingwekkend’ te spreken en de gewaagde stelling te poneren dat de laatste Unilever-proclamaties ‘niet alle vragen’ beantwoorden. Het Parool sloeg zich op de borst omdat de redactie van dit blad op 23 augustus niet in was gegaan op het verzoek van de Unilever de affaire te verzwijgen. Waar men al niet trots op kan zijn! De Nieuwe Rotterdamse Courant publiceert een uitvoerig artikel over wat emulgatoren eigenlijk zijn, terwijl de lezers willen weten wie de leden van de Raad van Beheer van de Unilever eigenlijk zijn: namen, adressen, en hoeveel veroordelingen zij al achter de rug hebben.

Geen enkele ‘nette’ Nederlandse hoofdredacteur heeft, al was het maar in minder duidelijke termen dan ik hier gebruik, deze lieden een stelletje boeven genoemd, al had men dat gerust kunnen doen, want de zaak is - in overleg etc.? - niet sub judice. Maar sterker nog: alle weken, gedurende welke het bekend was dat er met de margarine van de Unilever iets mis was, tot en met de dag dat bekend werd dat behalve de twee soorten Planta ook een aantal andere merken niet pluis was, heb ik in de twee Nederlandse dagbladen die ik ontvang - Het Parool en Het Vrije Volk - vergeefs gezocht naar een lijstje van firma's en merken die niets met de Unilever te maken hebben en waarvan bekend is dat zij bestaan. Pas toen het verkoopverbod werd uitgevaardigd durfden deze beide dagbladen een - toen niet meer nodige - lijst van Unilevermerken publiceren. Zij deden dit in de op één na kleinste letter die hun daartoe ter beschikking stond: één corps groter dan de scheepvaartberichten Een eenvoudig stukje zeer nuttige informatie, dat wie weet hoeveel ziektegevallen had kunnen voorkomen, werd de Nederlandse huisvrouwen onthouden. Hadden we hier te maken met regelrechte omkoperij, of met druk op de advertentieafdeling, dan zou men er desnoods vrede mee kunnen hebben. Maar men krijgt de indruk dat hier sprake is van gewone lafheid.