Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 3]

Toto en liberaal onbehagen
A.F. Luyendijk

Prof. Oud heeft in al zijn redevoeringen blijk gegeven en geeft dat nog, dat het voortbestaan van het kabinet-De Quay hem boven alles gaat en dat daarvoor offers moeten worden gebracht. Hij is daar reeds lang van doordrongen. Op de algemene vergadering van de VVD in april van dit jaar sprak hij in zijn grote redevoering met geen woord over de voetbaltoto en bij de bespreking van het beleid van de fracties, toen hij na felle aandrang iets moest zeggen, hield hij zich op de vlakte. Het enige concrete, dat hij te berde bracht, was: een kabinetscrisis is de toto niet waard. Hij stelde het algemene beleid van het kabinet-De Quay en ook de persoonlijke samenstelling zo op hoge prijs en achtte die zo in overeenstemming met zijn liberale inzichten (‘De ontwikkeling van de zelfstandige krachten betekent ontwikkeling van de zelfstandige verantwoordelijkheid. Niet slechts voor de mens persoonlijk, doch ook voor de onderscheidene maatschappelijke groepen’) dat hij er duidelijk niets voor voelde dit beleid op een al te principiële manier te doorkruisen.

Ouds persoonlijke verwantschap met het kabinet is groot. Met zijn werkkracht, zijn persoonlijke routine en zijn gewiekstheid heeft hij een heel belangrijk aandeel gehad in de verkiezingsoverwinning van de liberalen. Ik heb hem tijdens de verkiezingscampagne van 1959 vaak gehoord op verschillende plaatsen in het land. Ik was toen steeds weer verbaasd, natuurlijk over zijn vitaliteit, maar vooral over zijn grote suggestiekracht. Na een ietwat nerveus en stotterend begin raakte hij altijd zo snel op dreef met puntige formuleringen en agressieve, maar nooit grove hatelijkheden tegen de socialisten dat de zalen altijd weer volkomen onder zijn invloed raakten. In tegenstelling tot de saaie socialistische verkiezingsredenaars, die ik in die tijd ook hoorde, sprak hij heel begrijpelijk voor zijn publiek. Hij verdiepte zich niet in de vraagstukken van de conjunctuurleer of de technische details van de sociale politiek, maar zette heel simpel en klaar uiteen wat hij, prof. Oud, als de beste politieke constellatie zag. En steeds opnieuw: wij, de VVD, zullen in de komende parlementaire periode onder geen enkele voorwaarde met de socialisten samenwerken. Wij streven naar een kabinet, dat een liberale politiek zal voeren, die ons meer vrijheid en zelfstandigheid zal schenken. De verkiezingen brachten een mooi succes voor de liberalen en Oud stond onmiddellijk achter de formatiepogingen van De Quay en gaf aanwijzingen voor de persoonlijke liberale vertegenwoordiging in het kabinet. Dat was een vertegenwoordiging, die in de financieel-economische en sociale sector vrijwel niets had te vertellen, behalve dan via het hele lange omweggetje van de heer Korthals als vice-minister-president.

Oud trok zijn politieke lijn consequent door en bleef de grote steunpilaar van het kabinet, door dik en door dun, samen met Romme, die deze loyale Oud plotseling best wilde gebruiken. En ook samen met Bruins Slot, die nog niet zo heel lang geleden onder luid applaus op een antirevolutionair partijconvent verklaarde dat men hem voor socialistenvreter uitschold, maar dat hij dan toch wilde zeggen dat hij de liberalen ‘even lekker’ vond. En samen ook met de oude vertrouwde heer Tilanus, wiens objectiviteit ten opzichte van de Nederlandse politiek zo verschrikkelijk groot is geworden dat hij er onmiddellijk de gehele aardbol bij betrekt en dan hoofdschuddend oordeelt dat het allemaal niets te betekenen heeft, als men ziet, wat er in de wereld gebeurt. Misschien maken wij nog mee dat hij in de Kamer of bij een interview alleen nog maar zijn wijsvinger moedeloos naar het heelal uitstrekt.

Bruins Slot en Tilanus hebben geen reden zich erg druk te maken over hun partijtjes,

[p. 4]

want zij hebben in elk geval een paar mooie portefeuilles met sterke ministers (Zijlstra en De Pous), Romme heeft natuurlijk zijn moeilijkheden, maar ook hij hoeft zich geen vreselijke zorgen te maken over de niet als belangrijke KVP-ers geëxponeerde heren De Quay en Van Rooy, maar intussen moesten de liberalen al accepteren dat Sidney van den Bergh volgens de wens van de preutse confessionele vrienden uit het kabinet moest, de confessionele vrienden, die Korthals iets subtieler dan de socialisten, maar even vervelend treiterden met de Lauwerszee. En waar was de antirevolutionair Zijlstra om de liberaal Korthals te steunen bij het vraagstuk van de IJtunnel of had hij plotseling geen verantwoordelijkheid meer? En wat denkt prof. Oud over het onbetwistbare overwicht van de christelijke-historische staatssecretaris Calmeyer op de liberale minister Visser, die tot nu toe wel erg bedremmeld is opgetreden.

Het kabinet-De Quay, dat Oud qua samenstelling had helpen voorbereiden, was in zijn ogen een liberaal kabinet, omdat het geheel volgens zijn plan een kabinet zonder socialisten was geworden. Verloor hij uit het oog dat èn de KVP èn de protestants-christelijke partijen in hun beginselen ver van het liberalisme afstaan en dat men dus als liberaal bij samenwerking krachtig voor de dag moet komen? De liberale fractie volgde de politiek van Oud, een liberale fractie met opvallend weinig individualisten, het kenmerk van alle fracties in de Tweede Kamer, dat dit vertegenwoordigend lichaam nu al jaren maakt tot een vrij levenloos lichaam met middelmatige persoonlijkheden. Een tijd geleden heeft Michael Foot in The Observer een beeld gegeven van de gevaren die in dit opzicht (in Engeland dan) dreigen: ‘And what conclusion is to be drawn from the curious remedy proposed in several quarters that more and more the great issues of the age - foreign policy, defense, housing, education- should be raised above party? That cure would only deepen the disease. It would reduce party politics to a business of small change and trivial personalities’.

De partijen gaan deze richting op en alle commentatoren, die huilerig te keer zijn gegaan over de verwerping van het totowetsontwerp, volgen. De partijloosheid in de politieke strijd leidt tot politiekloosheid, tot de dood van de publieke belangstelling en tot gevestigde persoonlijke machtsposities, die niet ongevaarlijk zijn. Onder de brede basis bestond die dreiging, er is na het verdwijnen van de socialisten nog niets veranderd.

*

De heer Van Riel, vice-voorzitter van de VVD en voorzitter van de liberale Eerste-Kamerfractie, is een politicus met zeer veel realiteitszin. Hij is net zo min een vriend van de socialisten als Oud, maar hij beseft hun kracht en hij beseft ook dat je als liberaal tegen die kracht en naast de kracht van de rooms-katholieken en protestants-christelijken een gelijkwaardige kracht moet proberen te plaatsen, een liberale partij met een eigen persoonlijkheid. Als senator staat hij verder van de beslissende politiek dan Oud, hij kan duidelijk laten blijken dat hij niet zo tevreden is met de persoonlijke samenstelling van het kabinet-De Quay. Het liberale aandeel in het beleid van het kabinet vindt hij maar matig, hij heeft dat bij de algemene

[p. 5]

beschouwingen in de Eerste Kamer ook gezegd. Naar zijn wezen is hij eerder een conservatief dan een progressief politicus, althans volgens de geijkte, maar weer versleten rakende begrippen in Nederland. (Hoe vaak zou men de socialist De Kadt geen conservatief kunnen noemen, hoe vaak wordt hij ook niet als zodanig betiteld door zijn talrijke vijanden in de uiterst linkse hoek?). Zijn kennis van zaken op vrijwel alle gebieden is verbluffend groot, zijn inzicht in het spel van de politieke krachten is scherprationeel, volgens velen van zijn partijgenoten tè rationeel. Van Riel, die veel losser van het kabinet staat dan Oud, vond het compromis over de voetbaltoto een te zwaar compromis en besloot dit compromis ongedaan te maken. Hij deed dit op een manier zoals ik sedert lang niet in een der Kamers heb meegemaakt. In eerste instantie ontluisterde hij het sprookje van de ‘verderfelijkheid’ van de toto en kwam hij tot de werkelijke kern: een compromis ten gunste van een minderheid, die domweg een verouderd vooroordeel koestert tegen de loterij in het algemeen. Dat vooroordeel moest nu aan de overgrote meerderheid worden opgedrongen, die juist vrij wilde zijn.

In tweede instantie ontluisterde hij veel meer, namelijk de holle frazen van minister Beerman. Want wie goed naar deze minister van justitie heeft geluisterd in de Tweede en in de Eerste Kamer, kan tot geen andere conclusie komen dan dat hij als gespecialiseerd advocaat misschien grote verdiensten heeft, maar als minister een fraseur is. Zijn ten hemel geheven ogen, zijn geacteerde stemverzachtingen en plotselinge stemverheffingen, er gaat niets schuil achter dit alles - behalve een gebrek aan argumentering. Zijn oppervlakkige woordspelingen en zijn eeuwige Engelse citaten wekken wrevel bij kritische toehoorders. Deze wrevel was bij Van Riel goed waar te nemen. Hij liet, verstandelijk redenerend, geen stuk heel van de verdediging van minister Beerman, zelfs ook niet van allerlei feiten, die deze ter staving van zijn betoog had gebruikt. En zijn slotzin over het evangelisch christendom van de heer Beerman (anti-toto en dus niet ‘des duivels’) was zo onverbloemd venijnig, dat er van minister Beerman slechts een armzalig restje achter de regeringstafel overbleef. Een armzalig restje, dat bij de dupliek ook geen moeite meer deed het wetsontwerp erdoor te slepen.

Ik sprak na afloop liberalen (natuurlijk geen leden van de Eerste-Kamerfractie), die zich diep bedroefd toonden over de gang van zaken. Ik begreep daar niets van. Hier had een van de voormannen al zijn politieke scherpzinnigheid ten toon gespreid, hij wilde een compromis niet aanvaarden, dat volgens hem (ook politiek) fout was en in die opzet was hij met steun van zijn hele fractie geslaagd. Was er dan reden om met een gebogen hoofd het Kamergebouw te verlaten? Is men bang dat de toto in oktober nog moeizamer zal werken en dat de liberalen daarvan de schuld krijgen? Ik geloof er niets van, want de KVP zal een nog moeizamere toto zeker niet accepteren, de VVD, ook dus de Tweede Kamerfractie, zal dat evenmin doen. Als minister Beerman volgens zijn dreiging artikel 3 van de Loterijwet wil gaan hanteren, zal hij moeten verdwijnen, op zichzelf geen verzwakking, alleen maar een versterking. Wat de andere protestants-christelijke ministers zullen doen, moet men dan maar rustig afwachten. Als zij zo verschrikkelijk graag met de liberalen samenwerken, moeten zij dat maar tonen. Zij zijn partijen met een teruglopend aantal stemmen en de hooghartige commentaren van Bruins Slot zijn heus niet in overeenstemming met de electorale kracht van zijn partij. Hij heeft nu kunnen merken dat niet alle liberalen zo ‘lekker’ smaken. Waarom heeft de Antirevolutionaire partij niet vóór dit compromisontwerp gestemd? Dan was er immers niets gebeurd. Slechts drie partijgenoten van de heer Bruins Slot hadden dat hoeven te doen en er was geen vuiltje aan de lucht geweest. Ja, behalve misschien over drie jaar bij de verkiezingen...

Na het debat in de Tweede Kamer heb ik in het Hollands Weekblad betoogd dat ik best kon begrijpen dat een politicus de toto geen kabinetscrisis waard vond. De toto als instelling zonder meer is dat ook niet waard, in dat opzicht is mijn mening niet veranderd, maar na de betogen van de heer Van Riel zie ik nu ook dat het gehele compromis veel meer was dan een kleinigheidje. Het was toegeven aan het drijven van een protestants-christelijke minderheid, die zich laat leiden door vooroordelen, welke niet meer van deze tijd zijn, het was toegeven aan de eigenwijze verstarde opvattingen, die men in christelijke jongemannenverenigingen aantreft, dezelfde eigenwijsheid, die verbolgen was over de grapjes van Carmiggelt. Ja, waarom zou men zich daartegen nu eens niet verzetten? En ik zeg het alvast bij voorbaat, met aantasting van religieuze gevoelens heeft zo een verzet in de politiek niets te maken.

Tot slot nog een kleine vraag: waren de protestants-christelijken van plan de politieke minderheid te steunen bij haar verlangen naar een commerciële televisie?