Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 12]

Van oude boeken
Van lente, de dingen die voorbijgaan
C. Bittremieux

Stijn Streuvels: Lenteleven

‘Ik was een versnoekte kwâjongen in mijnen tijd. Geen boomen waren te hooge, geen waters te diep en, als er een haantje te veuren was, stond ik aan 't hoofd van de bende ...’ Dit is een begin voor een boek, een werkelijk begin, iets wat onvoorziens aan het bewegen gaat onder de druk van een kracht die zich moet uitwerken. Het is de aanhef van Lenteleven, het eerste boek van Stijn Streuvels, dat in 1899 verscheen in de Duimpjes-uitgave van Victor Delille te Maldegem (de overige titels uit dezelfde jaargang waren De Familie Schrikkel door Hilda Ram, Sparrenegels door Emiel de Grave en Moeder Thecla, uit mijn notaboekje).

Als ik nu dat boek weer opsla - niet in die eerste druk maar in een zevende van Veen - kan ik er ineens inkomen dat velen verrast moeten hebben opgekeken toen de jonge Streuvels aan het praten sloeg. Kloos sprak over de vernieuwing van de Hollandse literatuur omstreeks tachtig als over een doorbraak van jonge faunen. Als Perk, Kloos en Verwey faunen waren, vraag ik mij af wat voor mythologisch wezen men dan wel moet bedenken om de intree van Streuvels mee te karakteriseren. Welbeschouwd geen, de vraag is zinloos. Alles wat naar mythologie zweemt lijkt te duf om als voorstelling voor zulk een elan dienstig te zijn, het elan van een jong, gaaf, als door de natuur zelf getraind lichaam.

Die eerste regels, en wat er onmiddellijk in dezelfde trant op volgt, typeren het boek niet geheel. Het ritme is er, maar de volzinnen vallen niet de hele tijd zo sierlijk, gelukkig niet, want er is veel kans dat tweehonderd bladzijden zulke ‘chutes’ onuitstaanbaar zouden worden. Het verhaal zelf waar die aanhef vandaan komt (De witte Zandweg) verloopt in een symboliek die aan een schoolopstel doet denken, al is de gedachte ervan wel kenmerkend voor Streuvels, maar Streuvels' gedachten komen doorgaans beter tot hun recht als hij ze verbeeldt dan als hij ze uitspreekt. Ook is Lenteleven in zijn geheel lang niet zo joviaal als de aanhef kan doen veronderstellen. Er is, kortom, meer nodig dan een aanhef. Maar het zou al heel raar moeten lopen als een werk dat met zulk een vaart begint tot het gemiddelde behoorde. Hier is dan toch iemand bezig die met een bepaalde genialiteit zijn materiaal, de taal hanteert, iemand bij wie het woord levend wordt zonder dat hij erom vraagt. ‘In dat plechtig zwijgen ging de nachtegaal op.’

Misschien kan het misleidend werken, onmiddellijk met die beroemde taal van Streuvels te beginnen, waar men ons en meer nog onze voorgangers destijds zo mee vermoeid heeft. De woordkunst van Streuvels! Maar het fenomeen is juist, dat er geen gemene maat is tussen zijn manier en de karikatuur van de woordkunst, zoals die ons uit het eind van de vorige eeuw en nog iets daarna is nagelaten. Hier hebben we inderdaad niet het voorzichtige knoeien met woorden, prutsen aan woorden, verknutselen van woorden, dat toen door de vaderlandse letterzwoeg'ren werd beoefend. Streuvels' taal is ondanks al het ongewone ervan natuurlijk, als de ademhaling (maar welk een adem!) Dat zij voor de meeste Nederlandslezenden enigszins vreemd kan klinken, althans eigenaardige trekken heeft, betekent nog niet dat zij als kunstjargon zou zijn bedoeld. Een schrijver kan ten slotte maar werken met de taal die in hem wortel heeft geschoten. Een andere keuze dan juist die taal had bij Streuvels waarschijnlijk alleen kunnen leiden tot dat wroeten met een abstracte, geslachtloze ‘koinè’ zoals wij die nu nog vaak bij Vlaamse romanciers aantreffen, vooral in hun dialogen. Ook latergekomenen, een Walschap en dichter bij ons een Louis-Paul Boon, hebben in dezelfde zin als Streuvels moeten opteren. Het bewust dialectische bij Streuvels moet overigens evenmin als bij die anderen worden overschat. In mijn zevende druk vertoont het verhaal Lente, in vergelijking met de tekst die voorkomt in de bundel Werk van Stijn Streuvels, Victor de Meyere, Karel van de Woestijne (Antwerpen, Buschman 1898) heel

[p. 13]

wat afwijkingen die in de richting van het algemeen Nederlands gaan. Het dialectische van Streuvels' taal is alleszins niet agressief en dan ook niet pretentieus.

Intussen, woordkunst is er in Lenteleven, vooral in de vrij talrijke beschrijvingen (ofschoon dit nogal meevalt), maar zij is opmerkelijk fris, juist en zuiver. De meer decoratieve partijen waarin die woordkunst aan het werk is, zijn van hun kant niet van buitenaf opgelegd maar uit de structuur zelf gegroeid. Waar het voor het effect nodig is kan Streuvels zulke partijen best tot het minimum herleiden om de naakte vorm vrij te laten. Het slot van Lente is daar een treffend voorbeeld van. In Einde handhaaft hij van de eerste tot de laatste regel een pregnante soberheid, die Willem Elsschot hem moet hebben benijd.

Lenteleven is een bundel losweg bijeengebrachte schetsen en verhalen, zonder gewilde samenhang, en met betrekkelijk weinig fabel, behalve de eeuwige fabel van leven en sterven, waaraan al die mensen onderworpen zijn. Meer dan met elkaar hebben Streuvels' figuren in Lenteleven te maken met ongrijpbare maar door iedereen gekende en te localiseren krachten die boven hen uitgaan en waartegen ze het vergeefs opnemen.

‘Lenteleven’ is een op het eerste gezicht bedrieglijke titel. Men zou er zelfs ironie in kunnen zien, want niet alleen spelen lang niet al die verhalen in de lente, ze eindigen ook doorgaans ‘slecht’ en in elk geval nooit ‘goed’, zelfs niet het meest lenteachtige,



het lange relaas over Horieneke. De schikking van de verhalen in het boek heeft dezelfde strekking: het eerste gaat over een kind, het laatste over een oude man die doodgaat. Toch ziet het er niet naar uit, dat Streuvels zulk een ironie heeft bedoeld. In zijn rommelige en slordig geschreven memoires heeft hij het over die titel, maar als ik het wel heb alleen om te vertellen dat die aanvankelijk ‘Van Lente’ zou luiden, wat door Emmanuel de Bom als te modieus werd afgeraden. Meer voor de hand liggend dan de ironie is de verklaring, dat Streuvels tussen de voorstelling ‘lente’ en het neergaande van zijn meeste verhalen geen onverenigbaarheid zag. Dat de dingen ‘van lente’ dingen zijn die voorbijgaan, blijkt al voor de jonge Streuvels zozeer vanzelf te spreken, dat hij daar geen reden in ziet om het heerlijke woord ‘lente’ niet bovenaan zijn eerste boek - ook een lente immers - te schrijven. Als er één ‘filosofie’ in Lenteleven verborgen ligt, dan is het deze, dat geen lente zich storen zal aan wat na haar gebeurt.

Die ‘filosofie’ - tussen aanhalingstekens om haar te onderscheiden van enig wijsgerig stelsel - was voor Streuvels misschien niet zo eenvoudig als het wel lijkt, maar hij heeft haar toen hij Lenteleven schreef toch aanvaard als een les die hem door de waarneming was opgedrongen. Zijn houding tegenover het leven, lenteleven of ander, is in elk geval niet kritisch. Er steekt in het boek stof genoeg voor bijvoorbeeld sociaal of persoonlijk protest, maar zulk protest komt niet door. Als Elsschot voor een doodsbed staat, protesteert hij, intiem. Streuvels laat begaan. Het lijkt me dan ook niet juist, Streuvels een pessimist te noemen, want de pessimist is een criticus. Streuvels kan sombere verhalen vertellen, er grijpen allerlei grote en kleine drama's plaats, hij schijnt ze zelfs uit te zoeken, maar hij wéét dat het slecht zal aflopen en blijft dus onverstoorbaar. Hij heeft dit gemeen met veel van zijn personages, die als het ware sedert eeuwen gewend zijn voort te werken terwijl de wereld om hen heen in elkaar stort. Er staat achter Streuvels kennelijk een stuk geschiedenis van de Zuidelijke Nederlanden.

Berusting is nochtans ook niet het woord, dat op de houding van de jonge Streuvels past. Veeleer moet men van onverschilligheid spreken, zoals naar ik meen overigens al gedaan is. Maar dan een onverschilligheid van de geest, die niet in conflict komt, die evenwijdig loopt met een intense, zelfs milde belangstelling. De schrijver van Lenteleven interesseert zich, met een werkelijke interesse, voor allerlei slag van mensen, de eenzelvigen het eerst. Er is geen ploeteraar, geen kwezel, geen leurder waarvoor hij niet even plaats wil maken. Hij weet wat zij zullen doen, hoe zij zich zullen gedragen. Tegelijkertijd schijnt hij het zich niet aan te trekken wat er met hen gebeurt,

[p. 14]

als waarschuwde hem een atavistische wijsheid dat het zijn zin moet hebben als het geheel groter is dan de delen en deze overweldigt. Dit ongedwongen samengaan van hoge (niet hooghartige) koelheid en genereuze belangstelling deed mij onder het herlezen van Lenteleven vaak aan Tsjechow denken.

Lenteleven heeft hoogten en laagten, maar werkelijk zwak lijkt mij alleen het theatrale Een ongeluk. Onderwerpen, die door al te frequente behandeling in de streekliteratuur bij een eerste contact afschrikken (orgelmannetjes, driekoningen, communiefeesten, vechtende jongens, vrijende kwezels, boeren die sterven) krijgen onder Streuvels' hand iets dat ze altijd nieuw maakt. Onder de beschrijvende gedeelten noem ik aan de ene kant het geweldige visioen van de drinkende wijven in Op den dool, aan de andere het subtiele tafereel met het koewachtertje, dat 's zondagsnamiddags op de duiventil zit te kijken. Ten slotte nog eens het laatste verhaal, Einde. Ik weet niet of dit nu precies realisme of naturalisme is, ik heb die twee in de praktijk nooit goed uit elkaar kunnen houden, maar als het tot een van beide behoort is dat verhaal over de dood van die boer er een meesterwerk van.