Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek tweede jaargang · nummer 69 · 7 september 1960

Referentiekaders

Men heeft er zich wel eens over verwonderd of boos gemaakt, dat liberalen en socialisten kunnen medewerken aan één ‘tijdschrift voor litteratuur en politiek’. Ten onrechte. Het is mij althans niet duidelijk, waarom een tijdschrift voor politiek noodzakelijkerwijze het tijdschrift van een politieke partij zou moeten zijn. In het ideale geval kan men zelfs zeggen, dat politieke bezinning eerder aan de partijkeuze voorafgaat dan er uit voortvloeit.

Het ‘gemengde’ tijdschrift voor politiek kan een forum voor de discussie van leden van verschillende partijen zijn. Daarnaast, of lievergezegd daarvóór, kan het misschien wel eens ruimte bieden voor overdenkingen betreffende de feiten waarmee wij allen bij het bepalen van ons standpunt rekening zullen moeten houden.

Zo is het niet meer of minder dan een vaststaand gegeven, dat niet alleen in ons land, maar ook in andere landen, niettegenstaande de wisseling van rechtse en linkse kabinetten, zich sinds ettelijke decennia

(misschien eeuwen) een ontwikkeling voordoet, welke in grote trekken overeenkomt met de wensen van de linkerzijde. In zo verre kan men aan de partijen, die zich op die flank hebben opgesteld, afgezien van alle waarderingsoordelen niet het recht ontzeggen, zich in feitelijke zin ‘progressief’ te noemen. Zij zitten inderdaad op de voorplecht van het bootje; dus op die punt welke wijst in de richting waarheen het vaartuigje, door hen of door de stroom wordt gestuurd.

Wat er daarbij voortdurend verandert is niet alleen de feitelijke inrichting van staat en maatschappij, maar ook de waarderingsoordelen welke daaromtrent gangbaar zijn. Niet alleen de feiten van het openbare leven, maar ook de normen waaraan zij door de grote menigte der justiciabelen worden getoetst, verschuiven duidelijk van rechts naar links.

Voor een deel is dat doodgewoon een kwestie van gewenning. Normen hebben nu eenmaal de neiging zich bij de feiten aan

[p. 2]

te passen, als u begrijpt wat ik met deze kennistheoretische ketterij bedoel. Op een dergelijke aanpassing berusten niet slechts de legitimiteit van het staatsgezag en de kracht van het gewoonterecht, maar ook de betrekkelijke stabiliteit van politieke verworvenheden. Zij springt te zeer in het oog om er lange beschouwingen aan te wijden.

Omgekeerd kan men echter zeggen, dat de verandering van de politieke toestand een gevolg is van veranderd normbesef, en in zoverre moeten er dan voor die verandering in het normbesef andere oorzaken aan te wijzen zijn. Het zij mij vergund hieromtrent enkele gissingen te wagen.

De verschuivingen welke in de politieke werkelijkheid zowel als in de politieke postulaten optreden, betreffen vooral twee punten: een steeds verder gaande ordening en een steeds grotere mate van sociaal-economische gelijkheid.

De vraag naar de grond van de eerstgenoemde verschuiving, dus waarom in de moderne samenleving een steeds toenemende mate van ordening gevraagd, aanvaard en verwerkelijkt wordt, is nog het gemakkelijkst te beantwoorden. De mensen worden op onze onrekbare planeet niet alleen hoe langer hoe talrijker, maar ieder van hen krijgt, dank zij de techniek, een voortdurend groter actieradius om zich heen. Met behulp van vuurwapens, snelle vervoermiddelen, telecommunicatie enz. kan een modern mens over een veel groter deel van de aardbodem macht uitoefenen dan zijn voorvader. De stekels van de stekelvarkens uit de vergelijking van Schopenhauer zijn vele malen langer geworden dan voorheen. Tezamen met de toeneming van het aantal stekelvarkens geeft dat wel een heel stekelige wereld, waarin de invloedssferen elkaar op grote schaal overlappen. Eén mens kan met zijn radiotoestel een straat beschreeuwen, maar zijn buurman kan het ook. Heeft hij een zendapparatuur, dan kan hij een golflengte over een half werelddeel blokkeren, en ook daarin is hij niet de enige. Eén mogendheid kan wellicht voldoende atoombommen maken om onze cultuur te vernietigen, maar een ander kan het ook.

En één enkele dronkenmansrit is voldoende om ons in herinnering te brengen welke macht in handen van elk der duizenden automobilisten in een moderne stad gelegd is. De wereld raakt zo dicht bevolkt met macht, dat ordening van die macht niet uit kán blijven, en in beginsel dan ook algemeen aanvaard wordt. De meningsverschillen gaan slechts over de mate van ordening, en de mate waarin daarbij gewaakt moet en kan worden tegen het overslaan van de ordening naar het geestelijk terrein, waar nog steeds van geen overbevolking sprake is.

Moeilijker te verklaren is de neiging tot het eisen of aanvaarden van nivellering van de verschillen tussen arm en rijk, welke zich in onze maatschappij in toenemende mate voordoet. Misschien is het slechts een bijprodukt van de ordening, een gevolg van de intensievere relatie van mens tot mens en van de sterkere coöperatie bij het voortbrengen van hetgeen er uiteindelijk te verdelen valt. De mens die vroeger zonder gewetensbezwaar een medemens kon laten hongerlijden, kan dit niet meer nu deze medemens zijn nauwe medewerker, zijn socius of sodalis, zijn ‘naaste’ is geworden. De mensheid zou aldus van de nood der ‘machts-overbevolking’ een deugd hebben gemaakt. Waar voor een natuurlijke krachtmeting de beschikbare ruimte te klein is geworden, zou een kunstmatige zijn ontstaan, die juist door haar kunstmatigheid meer voet geeft aan de ontwikkeling van ethische normatieve componenten. In een maatschappij waarin niemand meer op eigen benen kan staan, ontwikkelt de moraal zich in het voordeel van de zwaksten, die het vroeger ook niet konden.

Misschien is er ook nog een andere oorzaak voor de geleidelijke verplaatsing van het imaginaire punt van ‘gemiddeld sociaal besef’ aan te wijzen. De wereld is namelijk niet alleen kleiner, maar tevens rijker geworden. Er bestaat meer en meer gelegenheid, om naast de onmiddellijke levensbehoeften, ook verlangens van een meer exquis karakter te bevredigen. Een daarvan is de liefhebberij om tegen gelukkige mensen aan te kijken. Wij zoeken dit op dansvloer of terras; en tot op zekere hoogte ook in het grote leven. Niet dat er geen afgunst in de wereld is: ieder mens is een ‘status seeker’, die de behoefte gevoelt zich van zijn medemensen te onderscheiden. Een wereld vol van zijns gelijken is voor geen rijkaard het ideaal. Maar ook het ogen uitsteken heeft zijn grenzen. Geen gezond mens omringt zich in het geluk bij voorkeur met honger en ellende. Wat zich daar tegen verzet kan men naastenliefde, sociaal gewe-

[p. 3]

ten, natuurlijke verbondenheid met de medemens, of angst voor het ‘memento’ van andermans leed noemen; maar hoe ook genaamd, het bestaat. Zelfs als wij willen schitteren, zoeken wij een gepaste foelie; en wie het betalen kan betrekt niet bij voorkeur een fraai woonhuis in een achterbuurt.

De consequentie hiervan is, dat iemand wiens overige behoeften zeer ruim bevredigd zijn, zelfs wel bereid is om op eigen kosten zijn omgeving wat op te fleuren, vooral wanneer dat met vereende krachten gaat. Een volk van een zekere welstand wenst niet meer tegen bedelaars aan te kijken en kan zich deze kieskeurigheid veroorloven. Het is bekend, dat een nog primitieve en armelijke samenleving op dit punt niet kleinzerig pleegt te zijn; zij onderhoudt haar bedelaars ... als bedelaars. De hedendaagse westerse mens, in brede kringen reeds gewend aan een zo veel hoger levenspeil, kan de aanblik van een zodanig bedrijf niet meer verdragen. Als mensonwaardig en haar eigen geluk bevlekkend ervaart zij toestanden, waaraan het voorgeslacht zich niet zou hebben gestoten. Men kan hierover glimlachen, denkend aan de man, die zo rijk is geworden dat hij zich de aanschaf van een nieuw geweten kan permitteren. Doch dit soort luxe-geweten zou wel eens een van de oorzaken kunnen zijn, waarom in onze steeds comfortabeler maatschappij de controversiële nivellering van gisteren telkens weer de algemeen aanvaarde van heden blijkt te zijn.

Indien de hierboven gewaagde veronderstellingen enige kern van waarheid bevatten, kunnen wij verwachten dat de drang naar toenemende ordening en socialisering voort zal duren zo lang onze wereld rijker, kleiner en ingewikkelder wordt. Dat zou dan een gegeven zijn, waarmede men min of meer zou kunnen rekenen. Hoe elk van ons in het door zodanig feit bepaalde krachtenveld zijn eigen politieke standpunt wil kiezen, is een gans andere zaak. Met het onderkennen en onder de ogen zien van bepaalde feitelijke gegevens, is iemands partijkeuze nog allerminst een uitgemaakte zaak geworden. Een mens kan ‘in tune with the infinite’ willen zijn, maar hij kan ook menen dat op een natuurlijke helling vaart afremmen de veiligste gedragslijn is.

Overwegingen als de bovenstaande zullen dus niemand socialist of liberaal maken. Hoogstens kunnen zij een bijdrage vormen tot het inzicht in de relativiteit van alle liberalisme en socialisme. Betrekkelijk weinig mensen zijn méér kind van hun partij dan van hun tijd, in het bijzonder als het op daden aankomt: Un jacobin ministre n'est pas un ministre jacobin. Niemand is zo progressief of zo conservatief als hij zegt, laat staan als zijn tegenstanders beweren. Want altijd blijkt datgene mee te spelen, wat niet onder woorden wordt gebracht, omdat het in een bepaald tijdsgewricht van zelf spreekt: het referentiekader van de momentele politieke strijd.

R.A.V. van Haersolte