Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek tweede jaargang · nummer 68 · 31 augustus 1960

Het monster

‘Now that I understand you, I don't like you’, was het onderschrift bij een recente tekening van een mannetje en een vrouwtje door Gardner in de Observer. Het zou een geschikte wandspreuk zijn voor de schrijvers van de soort politieke commentaar waar J.H.B. en A. Nuis in hun artikelen aanmerking op maakten, enkele nummers geleden. Een van de hinderlijkste verschijnselen van het leven in deze ideologisch-gezinde tijd is dat alles-begrijpen-is-alles-vergeven gaat betekenen: iets-begrijpen-is-iets-goed-praten. Menen wij de motieven te kunnen ophelderen van de Russen wanneer zij hun tanks op buitenlandse bevolkingen laten schieten of internationale conferenties in de war sturen? Hieruit blijkt dat wij het Russische gedrag willen goedpraten. Menen wij te mogen zeggen dat de landen van West-Europa niet altijd het belang van de hele mensheid tot richtsnoer voor hun politiek hebben gekozen, en dat zij zich zelfs nu nog wel eens door andere overwegingen laten leiden? Hieruit blijkt dat wij het Russische gedrag

willen goedpraten. Menen wij dat het nuttig is om af en toe de principes van onze moraal te formuleren, maar dat het niet altijd mogelijk is om daaraan trouw te blijven bij het voeren van een buitenlandse politiek? Hieruit blijkt dat wij het Russische gedrag willen goedpraten.

Het enige waar dan nog twijfel aan bestaat, is of wij bepaald fellow-travellers en potentiële verraders zijn, of dat wij als gevaarlijke halfzachten kunnen worden afgedaan, die misschien wel denken dat alle problemen oplosbaar zijn bij een vertrouwelijk gesprek om het kampvuur. In de meeste gevallen zullen wij onder het tweede hoofd gerangschikt worden, uit beleefdheid zo niet met overtuiging. Dat is al vervelend genoeg, en gewoonlijk zien wij dan verder maar af van interpretatie van het Russische optreden. Tenslotte zijn de Russen inderdaad de vijand, zij stellen er zelf prijs op om in die rol erkend te worden. Het zal dus wel goed zijn als er geregeld duidelijk gezegd wordt dat wij ons niet met hun beginselen kunnen ver-

[p. 2]

enigen, zodat iedereen weet waar wij aan toe zijn. In ieder geval is het makkelijker dan om de diskussie aan te gaan met de rechtzinnige predikers die in ieder betoog wel een paar woorden kunnen vinden waar uit af te leiden is dat wij op de hand van de tegenstander zijn. Misschien is het eigenlijk ook wel een gezonde toestand? Wij zijn allen een beetje ideoloog geworden, zij het meestal negatief; de sterkste gemeenschap is die met de sterkste overtuigingen, en het zou ten zeerste onverantwoordelijk zijn om bij ons de gedachte in leven te laten dat wij wel eens ongelijk hebben, terwijl de tegenstander alle twijfelaars de mond snoert.

Zoals J.H.B. al opmerkte, het is niettemin helemaal geen gezonde toestand. Het hoofdpunt van onze overtuiging is dat wij ons onbeperkt kunnen veroorloven de waarheid van iedere situatie te onderzoeken, en ons algemene oordeel erover te kwalificeren met beperkende bepalingen, zodat de resulterende voorstelling van zaken meer aan mensen doet denken dan aan een abstrakt patroon van deugden en ondeugden. Eenvoudig als deze kritische moraal klinkt, het is moeilijk geworden haar in de bespreking van de internationale politiek toe te passen. De moeilijkheid is door de tegenstander geschapen, volgens het gangbare oordeel: zijn principiële eenkennigheid lokt bij ons een noodgedwongen eenkennigheid uit, temeer doordat zij niet tot de bevolkingen van de communistische landen beperkt blijft, maar door hun vrienden en sympathisanten in het westen is overgenomen. De vraag is dan hoe sterk de nood is die ons dwingt. Het ziet er naar uit dat hij lelijk overschat wordt, door toedoen van een soort mensen waar het ook in het westen niet aan ontbreekt, die hun oordelen laten bepalen door gezindheid meer dan door inzicht.

Op de eerbaarheid en het recht van spreken van die mensen valt niets af te dingen. Wij leven in een vrij land, en iedereen mag blijk geven van zijn eigen gebrek aan belangstelling. Aan de andere kant moet gezegd worden dat er geen behoefte bestaat aan zoveel betuigingen van onwankelbare trouw aan de eigen zaak als wij in deze tijd

kunnen lezen. Massaal aan ons opgedrongen, worden zij zelfs misleidend. Men zou gaan denken dat er een verkiezingscampagne gaande was, waarin wij naar smaak onze voorkeur konden uitspreken voor het oosten of het westen. Daar is het verre van. De overgrote meerderheid van de Nederlandse bevolking heeft kennelijk niet de minste behoefte om ervaring op te doen van het leven onder Russisch bewind, maar bovendien, al was de minderheid vijf of zes keer zo groot, dan veranderde er nog niets aan de regeringsvorm waar wij onder leven, zoals de gevallen van Frankrijk en Italië laten zien.

Het is trouwens alleen in een wereld van publicistische abstrakties dat de gedachte stand kan houden aan een vrijwillige keuze van een meerderheid in een natie voor het régime van een andere. In politieke verhoudingen zo goed als in persoonlijke, staan wij onveranderlijk klaar om in laatste instantie onszelf gelijk te geven en anderen ongelijk. Als er een probleem is, dan is het alleen om af en toe een gebrek van onszelf en een beperkt gelijk van een tegenstander te leren onderscheiden. Zolang de beoefening van die kunst binnen de perken gehouden wordt, dat wil zeggen zolang er een normale wil bij herkenbaar blijft om het eigen belang te dienen, heeft hij dan ook een zekere animerende werking. Dat het mogelijk is om het altijd met de eigen zaak eens te zijn, niemand die eraan twijfelt, en de verveling die wij bij de openbare diskussie ondervinden wordt voor een belangrijk deel verklaard door de eindeloze herhaling van de bewijzen ervoor; dat het mogelijk is daarentegen om iets van de motieven van anderen te begrijpen en te fronsen over die van onszelf, dat is vooral in de studie van de internationale politiek steeds weer een verbazende nieuwigheid, die mooie kansen biedt voor de zinrijke vrijetijdsbesteding.

Voorzover het bezwaar tegen deze studie is dat de woede en walging onweerstaanbaar naar de lippen rijzen van wie de Russische praktijken onderzoekt, doen wij ons kennen als juffershondjes of huichelaars. De geschie-

[p. 3]

denis van internationale verschuivingen is altijd deprimerende lektuur voor een lezer die van het goede leven houdt, maar als wij niet eens meer bij machte zijn om onder ogen te zien wat er door mensen voor streken uitgehaald worden, zijn wij inderdaad, zoals sommigen menen, te zwak geworden om aanspraak te kunnen maken op een plaats onder de zon.

Voorzover het bezwaar is dat begrip voor de totalitaire praktijken onze wil tot verzet zou kunnen aantasten, lijkt het dat wij ons aan een gevaarlijke vergissing schuldig maken. Voorgelicht door de predikers en door napraters die bang zijn om te worden aangezien voor liefhebbers van onderdrukking en geschiedvervalsing, krijgt de lezer op den duur de indruk dat hij in de Russen met bovenmensen te doen heeft, of met benedenmensen: in ieder geval met een soort dat niet vatbaar is voor de zwakheden die hij in zichzelf en zijn omgeving onderscheidt, en dat hoogmoedig heeft afgezien van alle moraal, behalve voor taktisch gebruik. De vijand is een duivel: allicht kunnen wij niet tegen hem op. Dit is inderdaad de conclusie de vele keurige demokraten getrokken hebben, en die zij om geen last te krijgen bij voorkeur niet in het openbaar uitspreken, maar binnen vier muren in de vertrouwelijkheid van het gesprek over de eigenlijke waarheid van de toestand, afgezien van het formele getoeter. Niet alleen hoort men het vaak zeggen, bovendien schijnt zelden iemand bepaald te willen tegenspreken dat de toekomst natuurlijk aan de totalitairen is. Zo kordaat als wij in het openbaar klinken, zo mismoedig laten wij het hoofd hangen als het niet nodig meer is om een toon aan te slaan. Wie zou verwachten dat na zoveel hoge woorden de communisten alleen hier toelating zouden kunnen krijgen over de lijken van bijna de hele bevolking, komt bedrogen uit. Zij komen eerst en dan zijn wij er geweest, is eerder het vooruitzicht.

Tenslotte is de grote mond ook misschien niet eens logisch in strijd met het zwakke zelfvertrouwen. Het is een gewoon geval van veel geschreeuw en weinig wol. Als nationale uiting opgevat en aanbevolen, beantwoordt onze nadrukkelijke veroordeling van alle régimes die niet zuiver op de graat zijn, evenmin aan een vermogen als aan een duidelijke wil om praktische maatregelen te nemen. Zij is niet veel meer dan een poging om het onheil met woorden te bezweren: een uitstap in de magie die in pijnlijke strijd komt met onze rationele pretenties, en ons zelfvertrouwen alleen kan schaden.

Het kan waarschijnlijk een zeker nut hebben om door enkele primitieve tovenaars onze behoeften aan magie te laten bevredigen, maar voorzover het ons daarna nog om een beschaving te doen is, kunnen wij beter proberen te begrijpen wat er eigenlijk omgaat. Er hoeft geen rekening gehouden te worden met hen, die menen dat de begripsverwerving alleen een middel is om een ontroering te wekken waarin begrijper en begrepene tenslotte hand in hand naar de dageraad zullen lopen. Wij loochenen het bestaansrecht van de demokratie wanneer wij niet aannemen dat weinigen onder ons ontroering voelen als zij de werking van de absolute machtsuitoefening leren kennen. De meesten zullen eerder begrijpen dat vele naties, ten gevolge van verdiensten en gebreken bij talloze doden en levenden, opgescheept zijn met regeersystemen die bij de huidige stand van de techniek voor ons allen bijzonder gevaarlijk zijn; en dat wij zelf goed af zijn met een minder gevaarlijk systeem, voornamelijk dank zij de verdienste van de voorvaderen die het ons cadeau hebben gedaan. Of zo'n begrip zou verhinderen dat wij onder de voet gelopen werden, moet worden afgewacht. In ieder geval zouden wij beter in staat zijn om ons te meten met een vijand, gezien als een groep normale gebrekkige mensen, dan met het monster van de rechtzinnige voorlichters.

J.J.P.