Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 14]

Van oude boeken
Oratio pro Daum
R. Nieuwenhuys

maurits (p.a. daum):
Uit de suiker in de tabak, Batavia (1884).

Sinds de pleidooien van Du Perron en Ter Braak voor een talent à la Daum - tachtiger en géén tachtiger - kunnen we niet meer zeggen dat hij verzwegen wordt. Hij paraisseert zelfs in de nieuwste druk van de Historische Schets van De Vooys en Stuiveling, weliswaar als laatste in een rubriek ‘Andere Prozaïsten’ tezamen met De Meester, Coenen en Robbers, maar hij wordt toch genoemd! Er worden zelfs de titels gegeven van twee romans, van Goena Goena en Ups en Downs, de twee enige die in later tijd herdrukt zijn; Ups en Downs in 1947 en Goena Goena behalve in 1936, nog kortgeleden in de Salamander-reeks (1959). De andere romans van Daum (hij schreef er tien) zijn thans voor het publiek onbereikbaar; ze zijn sinds de vorige eeuw niet meer uitgegeven. Antiquarisch zijn ze vrijwel niet meer te krijgen; slechts enkele bibliotheken bezitten enkele delen, die overigens niet meer worden uitgeleend.

Daum was een ‘slordig’ schrijver, in de letterlijke zin des woords een feuilletonist, die dóórschreef, door moest schrijven, ook als hem niets meer te binnen schoot, eenvoudig omdat het dagelijkse feuilleton voor de krant niet kon wachten. ‘Ik ben journalist ex professo’, zei hij dan ook en hij bedoelde: geen romancier. Zijn romans, die alle gebundelde feuilletons zijn, vertonen hoogtepunten en inzinkingen die uit Daums werkwijze te verklaren zijn, soms verdeeld over een hele roman, soms over enkele bladzijden. Zo is het eerste deel van Ups en Downs bijna in z'n geheel een hoogtepunt en het tweede deel bijna in z'n geheel een inzinking. Een ongelijk schrijver dus, die het als journalist niet laten kon van tijd tot tijd naar zijn krantenlezers te kijken, maar één die zelfs in zijn zwakke stukken een weergaloos verteller blijft. Daum boeit van het begin tot het einde.

Men heeft weleens gezegd dat hij een roddelaar is in een roddelende gemeenschap. Het zij zo. Hij is zelfs een aartsroddelaar, maar hier beoordeelt men een schrijver niet naar. Daum roddelt al schrijvende, maar hij schrijft voortreffelijk (alsof hij praat) en hij vertelt, met een lichte ironie en met een ‘detached curiosity’, die bij zijn methode en persoonlijkheid passen. We zijn geboeid en blijven lezen en luisteren. Ik weet niet meer welke schrijver of dichter eens schreef, dat het al moeilijk was te dichten (of te schrijven) maar dat het nog moeilijker was al dichtende te spreken. Ik weet ook niet of het Daum werkelijk moeite gekost heeft om te spreken (hij dicteerde al zijn feuilletons bijna zonder haperingen) maar we horen Daum voortdurend praten dwars door de vorm heen; m.a.w. we horen en we luisteren naar de toon, die bij hem nooit verheven of ernstig is, maar eerder nonchalant, soms ook met een onmiskenbare neiging naar het banale. Misschien onder invloed van de Indische conversatie? Zijn schrijfwijze is er in ieder geval niet van los te maken. Maar wat men ook zeggen wil, als schrijver blijft hij onze aandacht vasthouden, zoals ook volgens getuigenissen iedereen naar hem luisterde als hij vertelde. Daum was een voortreffelijk causeur, bovendien een innemend mens, hartelijk en joviaal, wars van grote woorden en woordkunst (‘geen opsmuk, geen wordenpraal, geen klinkende frazeologie’).

Ik ben enige tijd geleden begonnen met Daum te herlezen - na twintig jaar! Zijn beste boek blijft voor mij het eerste deel van Ups en Downs, maar dan ook alleen het eerste deel. Het vormt een hoogtepunt in zijn werk dat gemakkelijk een groot deel van de Nederlandse romanliteratuur achter zich laat. Du Perron vergeleek het met het beste van Couperus, met De kleine zielen en Van oude mensen. Dit zegt wel iets en we kunnen het ons indenken ook.

Een andere roman waar ik een goede herinnering aan had, Nummer elf, viel me juist

[p. 15]

tegen, al blijft het slot grandioos, maar dan is ook Daum op z'n sterkst, in de uitbeelding van het specifiek Indische verval. Weer een andere roman, Daums debuut als romanschrijver, Uit de suiker in de tabak, dat ik indertijd nogal drakerig vond, bleek na herlezing juist voortreffelijk en voor alles weer boeiend. Toen dook in mijn herinnering de uitlating van Ter Braak op die in Het Vaderland, Uit de suiker in de tabak tot de veertig beste Nederlandse romans rekende. Ik begrijp dit nu beter dan toen, niet om de feilloze typering van Indische mensen, Indische toestanden en Indische verhoudingen, - in enkele regels, met een enkele zin soms - maar alweer om de toon die rechtstreeks naar hemzelf voert. Het blijft misschien ondanks de drakerigheid, die natuurlijk niet verdwenen is, onze aandacht vasthouden, juist omdat dit boek - en dit heb ik indertijd niet duidelijk gezien, geloof ik - veel meer van Daum-zelf ‘doorlaat’ dan al zijn andere romans.

In 1938 schreef ik een artikel, waarin ik erop wees, dat de invloed van de Franse 19de eeuwse romanliteratuur op Daum, in het bijzonder die van Zola, niet via de tachtigers loopt, maar rechtstreeks is geweest. Daum heeft de tachtigers in Batavia pas laat leren kennen via afleveringen van De Nieuwe Gids. Zijn waardering is altijd gereserveerd gebleven en tegenover de woordkunst van Van Deyssel of Netscher heeft hij zelfs zeer kritisch gestaan. De invloed van Zola, hoeveel Daum ook van hem had gelezen (‘geen zijner werken lieten wij ongelezen’), moeten we ons overigens ook niet te absoluut voorstellen. Daum haalde eigenlijk uit Zola's theorieën alleen wat hij eruit wilde halen voor zijn eigen schrijfwijze. Door Zola kwam hij ertoe - Daum heeft hier zelf over geschreven - het Indische leven uit te beelden zoals hij het zag en observeerde, ‘buitengewone en toevallige omstandigheden vermijdend.’ Zo zag hij het doel van de romanschrijver, niet gecompliceerder. Naar de eis van het realisme wilde hij als schrijver geen deelnemer aan de handeling zijn, maar belangstellend toeschouwer. Toen Daum in 1883 Uit de suiker in de tabak begon te schrijven, was het dat nog niet of nog niet helemaal. Het is ook het enige boek van Daum dat in de ik-toon is geschreven. Het is daardoor zijn persoonlijkste boek geworden. Over dit boek, maar vooral óm dit boek en over Daum valt nog iets te zeggen.

Daum was een buitenechtelijk kind; hij draagt ook de naam van zijn moeder die in de burgerlijke stand van Den Haag als ‘dienstbode’ staat ingeschreven. Hij heeft een vaderloze jeugd gehad en werd als enig kind opgevoed door twee vrouwen: zijn moeder en grootmoeder. Dit zou volgens onze moderne psychologie onvermijdelijk tot verregaande frustraties hebben moeten leiden, maar als er iets in de dagelijkse omgang in Daum opviel, dan was het juist het ontbreken van alle gekunsteldheid en krampachtigheid. Daar zijn allen die hem gekend hebben het over eens.

We weten ook waar ze in Den Haag gewoond hebben: in de omgeving van het Huijgensplein. Waarschijnlijk heeft het gezin behoord tot wat wij de ‘kleine middenstand’ noemen. Het is duidelijk dat de ambitie om hogerop te komen bij Daum reeds van jongsaf heeft bestaan. Hij heeft weinig onderwijs genoten, maar wist zich veel eigen te maken. Alles wat hij kende, en hij kende vrij veel, had hij zichzelf geleerd. Zijn huwelijk op 19-jarige leeftijd was een ‘moetje’. Hij was nog geen twintig toen zijn eerste kind, een dochter, geboren werd. Zij is het geweest die mij in 1937 een schat van inlichtingen over haar vader verschafte. In 1876 - hij was toen zes en twintig - ging Daum van de Staatsspoorwegen in Utrecht over naar Het Vaderland. De overgang naar de journalistiek lijkt op het eerste gezicht vreemd, maar ze wordt minder verwonderlijk als we weten, dat hij toen al enige novellen gepubliceerd had in allerlei onbekende leesportefeuille-blaadjes die nu onvindbaar zijn. In '76 kwam ook een bundeltje novellen uit, getiteld Oneffen paden.

Twee jaar later - hij had toen al een groot gezin - vertrok Daum naar Indië, vermoedelijk door financiële omstandigheden daartoe gedwongen. Hij heeft er nooit spijt van gehad. ‘Ik vind Indië een heerlijk land’, zei hij tegen Justus van Maurik die in 1896 bij hem in Batavia logeerde. De grote stap die Daum deed en die hem naar Indië voerde, is van beslissende betekenis voor hem geweest. Er gaapt zowel litterair als anderszins een kloof tussen zijn laatste werk in Holland en

[p. 16]

zijn eerste in Indië. Daum kwam in '78 in Semarang aan. Eerst vijf jaar later treedt hij in zijn krant weer als schrijver op met Uit de suiker in de tabak, ditmaal onder het pseudoniem ‘Maurits’. Van de auteur van Oneffen paden is niets overgebleven. Van een derderangs schrijvertje dat naar zijn eigen woorden, ‘in het gareel van een minderjarige



letterkunde’ liep, had hij zich ontwikkeld tot een schrijver van betekenis, die zelfs nu nog weinig verouderd aandoet. Daum heeft later deze grote verandering in hem als schrijver wel geconstateerd door met zijn jeugdzonden de draak te steken. ‘Ik bloos niet licht’, schreef hij in een boekbespreking, ‘maar ik geef aan schrijvers en schrijfsters de troostvolle verzekering dat ik, als het toeval mij een van mijn vroegere buitensporigheden onder de ogen brengt, in m'n eentje een kleur krijg over zoveel onzin en onbeduidendheid. Ik zou geld geven als ik dat prulwerk ongedaan kon maken’. Men hoort het, de kritiek op zijn eigen litterair verleden is even afdoende als veelzeggend. Hoe is deze metamorfose mogelijk geweest, vraagt men zich af, deze algehele verandering van inzicht, deze totaal veranderde verhouding tot de werkelijkheid, waarvan het litteraire slechts een afspiegeling is? Ze is alleen maar begrijpelijk als we rekening houden met het diepgaande proces van omvorming waaraan elke Europeaan werd onderworpen die in Indië kwam. In allerlei toonaarden hoort men het zeggen, met telkens andere woorden, in oude familiecorrespondentie, in kleine geschriftjes of in romans: ‘Een Europeaan waar hij ook geboren moge zijn, is in Indië een geheel ander wezen dan in het

Vignettenserie (“niet doen, niet doen!”) in dit nummer is van Peter Vos

land waar hij het eerste levenslicht aanschouwde. (...) Hij wordt Indisch burger’. Zoiets moet Daum ook hebben gevoeld. Van het jongmens met zijn respect voor de hogere standen (hierin misschien verraadt zich zijn afkomst), met zijn conventionele begrippen van moraal en fatsoen, met zijn boekenwoorden en edele karakters, was in vijf jaar tijd een nuchter man gegroeid, een moderne 19de eeuwse positivist, die er - zoals hij zei - een voldoening in vond eenvoudig dood te gaan na een nuttig leven zonder verwachtingen omtrent het hiernamaals.

De nuchterheid is kenmerkend voor Daum en dit maakt hem, gegeven een grote mate van ingeboren gevoeligheid en spontaneïteit, tot een aantrekkelijke persoonlijkheid. De ontgoocheling, het verschijnsel dat elk proces van ontnuchtering begeleidt, heeft Daum in zijn gevoel voor humor weten te integreren. Het doet hem waakzaam zijn voor elke overdrijving, voor elke frazeologie, het doet hem spreken en schrijven in een licht spottende toon, met een glimlach die veel begrijpt en die elke ergernis overbodig maakt.

In Uit de suiker in de tabak is de hoofdpersoon James van Tuyll, een notariszoontje dat veel schulden heeft gemaakt en dat daarom als ‘presentkaasje’ naar de Oost wordt gestuurd. Het verwende steedse jongetje met zijn studentikoze manieren en modieuze kleding, wordt op de kade in Semarang geconfronteerd met het Indische leven in de vorm van zijn oom Willem, een ouwerwetse planter, die hem in een allerzonderlingste werkkleding komt afhalen, op blote voeten, opgestroopte broek en een eigenaardig bamboezen hoofddeksel op tegen de zon. James van Tuyll voelt zich in den beginne doodongelukkig temidden van de ruwe planters, die altijd blijven ‘naplakken’ en kletsen en die op uitbundige manier feesten na dagen van hard werken in een soms gruwelijke eenzaamheid. Maar na enige tijd past hij zich aan en hij wordt ten slotte... een ‘Indisch burger’ in plantersgedaante. Als hij zover is, is James van Tuyll onherroepelijk veranderd.

Daum is niet zomaar met zijn hoofdpersoon te vereenzelvigen, al hoort men Van Tuyll met zijn stem praten, maar wat hij wel doet is in James van Tuyll de verandering weergeven, die elkeen, dus ook hij, in Indië ondergaan heeft, dat onherroepelijke proces van ontnuchtering dat tot humor leidt zoals bij Daum-zelf of tot eenzaamheid en gelatenheid als bij Van Tuyll, maar in het geval van beiden met afwijzing van elke dramatiek of patetiek.