Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 15]

Journaal
J.J. Peereboom

's Avonds loop ik meestal nog wel een eindje om, dan kom ik vaak over de Brompton Road waar dat oude vrouwtje staat te spelen op een harmonika. Ze heeft er een ongewone houding bij, één voet op de rijweg, de andere naar voren op het trottoir gezet, en dan heeft ze een hoed ondersteboven voor zich liggen. Als ik er in het humeur voor ben, geef ik haar iets. Soms redeneer ik, het spijt me zeer, alles goed en wel maar het gaat de hele dag zo door. Andere keren ben ik in een goed humeur. Ik haal mijn kleingeld uit mijn zak, een eind van tevoren al, en zoek er twee pennies uit; in het voorbijgaan gooi ik ze in de hoed, en zij houdt even op met spelen om te zeggen ‘God bless you, sir’.

Het heeft wel iets aardigs, dat dankwoord uit de oude beschaving, maar het bederft toch mijn plezier. Er kan van God niet verlangd worden dat hij bijzondere zorgen gunt aan iedereen die af en toe eens een dubbetlje weggeeft. De muzikante zou het niet moeten zeggen; of ik zou van mijn berekening af moeten zien, en de eerste de beste munt uit mijn zak moeten nemen met het risiko dat het een half-crown was. Kon ik mij dan de behandeling als weldoener laten aanleunen, of zou het nog steeds hinderlijk zijn? De beste oplossing, vrees ik, zou zijn dat ik op zekere avond de gevulde hoed weggris en in een gereedstaande auto spring. De wandaad geeft ons nog de beste hoop op redding, nette personen die wij zijn.

Wie zich de scène wil voorstellen, moet weten dat zij maar wat prutst, mijn muzikante, op een instrument dat niet meer klank heeft dan een blikken tamboertje. Een eind verder, bij het station van de ondergrondse, staat soms een collega van haar die echt speelt, serenades op een akkordeon. Er is niets wat ik liever hoor, bij het gesnor van het verkeer, maar ik geef hem nooit iets. Het kan ook niet de hele dag zo doorgaan.

Het essay van Jean Duvignaud, Pour Entrer dans le XXème Siècle, geeft een mooie vertoning van kreatief ongeduld losgelaten op de gangbare ideeën van deze tijd. Duvignaud verwerpt er verscheidene van, in de eerste plaats het idee dat de naties van de wereld kunnen worden ingericht volgens een gezamenlijk model dat van tevoren ontworpen is; maar de indruk is dat er tenslotte geen enkele gangbare opvatting bestaat die hij bepaald zou willen behouden, want dat zijn verwachtingen alleen gericht zijn op ‘wat er nog te denken overblijft’ wanneer wij uitgedacht zijn. Het zijn ook geen tegenwerpingen of afleidingen van wat er bestaat die wij moeten hebben, maar visies uit een andere gezichtshoek, waar wij misschien het best inspiratie voor op kunnen doen bij beschavingen die niet aan onze postulaten en denkgewoonten gebonden zijn.

Zo zijn er de Muria, in India, die ons het instituut van de ghotul ter overweging geven: gemengde slaaphuizen voor jongeren, waar oorspronkelijk de trouw aan een bedgenoot verplicht was, maar in een latere ontwikkeling juist het beginsel van geregeld rouleren ingevoerd is. Dat is een intelligente poging om de maatschappij in te richten voor het genoegen van de burgers, zegt Duvignaud; heel iets anders dan bij ons, ‘waar het individu stelselmatig is opgeofferd aan de regels die de kollektiviteit zich gesteld had’. Volgens zijn informatie voelen de Muria er zich ook goed bij. Zij zijn veel minder moeizaam en diepzinnig dan wij, over het algemeen veel gelukkiger.

Het lijkt mij inderdaad aannemelijk dat de Europese beschaving nooit door de nakomelingen geëerd zal worden om de manier waarop zij de sexuele betrekkingen heeft geregeld. Het is allemaal omslachtig en geexalteerd en levert een geweldige massa bijprodukten aan vuiligheid af. Soms lijkt het of al deze gewrongen vormen van gedrag bij voorbaat in de menselijke natuur ingebouwd waren; maar soms ontmoeten wij iemand die blijkbaar niet aangeslagen heeft op de officiële leer over het geslachtsleven, of die er niet genoeg over gehoord heeft, en alles wordt eenvoudig en vrolijk. ‘... de Europese gemeenschappen hebben ongetwijfeld de Litteratuur en de Liefde voortgebracht, maar zij hebben nooit het probleem van het geluk gesteld’, zegt Duvignaud, met een goede smaak in het gebruik van hoofdletters.

Als ik mij de levenswijze van de Muria in de Nederlandse praktijk overgebracht probeer voor te stellen, wordt het inderdaad al gauw

[p. 16]

litteratuur in een kluchtig genre. Klasse 3B van het Stedelijk Gymnasium als ghotul! Ik kan mij slecht voorstellen dat het op zichzelf iemand gelukkig gemaakt zou hebben als hij door het strikte rouleersysteem gedwongen werd geurige Mientje te verwisselen voor dompige Fientje. Anderzijds zal het zeker waar zijn dat wij, door Fientje wie weet hoe aardig tevreden gesteld, minder gevaar zouden lopen om koortsachtig te worden over Mientje. Wij waren dan al vroeg aan de wijsheid van Montherlant toe: ‘Altijd als ik een man met een mooie vrouw in een theater zie, moet ik denken dat hij er alweer zo'n beetje genoeg van heeft’. Wij zouden in groteren getale in staat zijn om alles tijdig kalm onder ogen te zien, en het plezier het plezier te noemen.

Ik denk niet dat Duvignaud de gelegenheid geboden zal worden om op Franse bodem te experimenteren met een ghotul, maar gelukkig voor hem is dat waarschijnlijk ook niet zijn bedoeling: hij wil zich alleen bevrijden, om met een helder oog de ondervindingen van de personen in zijn romans te kunnen schatten. Zelfs bij het schrijven is het dan ook al moeilijk genoeg om een zekere bewegingsvrijheid te handhaven. De zuigingskracht van het moeras der erkende problemen is machtig, en wie er maar half in zit heeft al het voordeel dat hij overal problemen ontmoet waar hij de antwoorden op weet. Wie er buiten staat daarentegen moet eerst nog naar vragen gaan zoeken, en als hij ze vindt lijken ze hem zonder uitzondering verkeerd gesteld. Dan is de enige hoop inderdaad op wat er te denken overblijft, en op de visie uit een andere hoek. Het vergt eindeloze moeite om daar iets in te bereiken, en vaak blijkt het dan niet eens iets te betekenen; bovendien is er die bittere gedachte dat ons dat allemaal bespaard had kunnen blijven als wij het geluk hadden ontdekt.

Ik zie nog niet goed waar K.L. Poll heen wil met zijn aanbeveling voor een nieuwe retoriek. Het zou mooi zijn als hij er nog eens op doorging, want er komt een ruzie van, dat zou tenminste makkelijk kunnen, en misschien vruchtbaar zijn. Hoe ziet hij iemand beter gaan schrijven door zich te concentreren op het verband tussen de woorden in plaats van op dat tussen de dingen die hij ermee wil aanduiden; of wat is anders de betekenis van retoriek? Er zijn teveel mensen die slordiger schrijven dan nodig is en daar niet duidelijker en zelfs niet ‘sympathieker’ van worden; maar ik kan mij slecht voorstellen dat zij er op vooruit zouden gaan als zij retorischer werden.

Intussen bestaat er trouwens een nieuwe retoriek, maar die is parodistisch. Ionesco heeft soms een goed gebruik gemaakt van de ‘bezwerende kracht van woordformules’, en Harold Pinter doet het nog beter (er is een volmaakt bezwerende passage van retoriek in zijn laatste stuk, The Caretaker, wanneer Mick aan Davies uitlegt hoe hij zich voorstelt zijn huis in te richten, met tientallen modieuze termen van de binnenhuisarchitektuur op elkaar gestapeld; het wordt inderdaad om op te eten, het zeegras van de zittingen, het koper-en-perkament linoleum, de opklapbare bovenbladen). De functie die dat soort schrijven heeft wordt in het bijzonder goed duidelijk in de kort geleden verschenen eerste roman van een Amerikaan, Acrobat Admits van Alfred Grossman. De tweede ik van Grossman kondigt dadelijk aan dat zijn leven zo op het oog niet slecht verloopt, maar hij ziet nergens iets in. Daarom begint hij dan, onder opgave van gefingeerde namen en beroepen, aan liaisons met twee verschillende vrouwen, en niet als een slimme scharrelaar, maar als inderdaad twee verschillende mensen, beiden overtuigd van hun eerlijkheid en goed recht, al weten zij zoals Hendrik IV dat het niet waar is. In beide rollen vertelt hij verhalen uit zijn kennis en ervaring; daarmee worden behalve de vrouwen ook de lezers nog eens voor de gek gehouden, want het is allemaal in niet-idiomatische maar bijpassend retorische vormen gebracht - in het ene geval passend bij een atoomgeleerde met een geheime opdracht, in het andere bij een aankomende epische dichter.

Het is ook bij Grossman heel goed gelukt. Ik zou de laatste zijn om te beweren dat er niet zo geschreven hoort te worden, maar er is niet anders mee uit te drukken dan het idee ‘iedereen zegt maar wat’, en er is een voortdurend gevaar dat de auteur afgeleid zal worden door toevallige woordformules die ineens zwanger van betekenis lijken. Er voor eigen rekening in spreken, dat lijkt mij zo goed als onmogelijk, wanneer er geen referentie bij is aan een algemeen als groot erkend concept dat hulde moet ontvangen. Het afdelingshoofd dat de scheidende directeur dankt namens het dankbare personeel (concept: Het Bedrijf); Bevan die het Lagerhuis verzekerde dat de hele wereld naar Engeland keek om te zien hoe een maatschappij geregeld moet worden (concept: Het Socialisme); maar waar refereren wij ons aan bij de vrije schrijfoefeningen? De grootheid van Kunst en Kultuur, of van ons Binnenste? Zo niet, dan voorzie ik alleen parodie - en gaarne afwachtend.