Hollands Weekblad. Jaargang 2

Meer processies boven de Moerdijk!
H.U. Jessurun d'Oliveira

Ik was bezig met het fotograferen van een processie ter gelegenheid van Corpus Christi door de nauwe straatjes van het zeestadje Fano aan de Adriatische kust. Het lichaam van Christus had voor de gelegenheid de vorm van een slang aangenomen, in de buik waarvan hij nogmaals figureerde, gedragen op de handen van een hoge hiërarch onder een geel baldakijn. Zonde en verlossing waren één, en in heel Italië hingen gekleurde kleden uit de vensterbanken als luchtende dekens. De ene helft van de bevolking liep mee in de stoet, en de andere helft stond tegen de huizen gedrukt toe te kijken. Bij het voorbijtrekken van het baldakijn maakte zich een trage deining van de beschermende haag kijkers meester: achtereenvolgens zonken zij op de knieën, sloegen een kruis, en kruifden weer op. In deze branding was ik de enige die overeind bleef, al boog ik dan wel het hoofd, niet zozeer als concessie jegens de katholieke eredienst als wel aan de eisen die een fototoestel stelt.

Om mij heen was de straat steeds dunner bevolkt geraakt. De fotograaf was zoiets als het boze oog, dat de eenheid der gelovigen op geniepige wijze doorbrak, een vijandige intelligentie die het welslagen van de processie in gevaar bracht. Op het matglas ving ik een aantal verslindende blikken op. Toen het tot me doordrong dat deze voor mij bestemd waren, deed ik mijn best om ze onschadelijk te maken door ze vast te leggen. Dat hielp niet veel: ik ondervond de verlichting van een struisvogel die zijn ene oog maar niet onder het zand kan wrikken. Zo stonden we elkaar om het hardst weg te kijken: de godvruchtige toeschouwers versterkt door hun verontwaardiging, en ik door het magische oog op mijn buik. Twee magieën streden om de heerschappij, die ik na het verschieten van mijn filmpje moest prijsgeven. Onder boos kommentaar van een koppel bigotte vrouwen met zwarte hoofddoeken retireerde ik uit de gemeenschap der gelovigen.

Een van mijn vrienden voelt een stevige gêne wanneer hij gekonfronteerd wordt met godsdienstige uitingen op eigen terrein. Hij beschouwt zich als een voyeur als hij een katholieke kerk betreedt tijdens de mis. De gymnastiek van zitten, knielen, opstaan, zitten van het kerkvolk acht hij een zo intieme lichaamsoefening dat hij al gauw de kerk ontvlucht. Hij kan het niet over zich krijgen het opus operatum te bekijken als een pittoresk toneel dat de aandacht zou kunnen boeien. En inderdaad, in de kerk is men te gast, en heeft men zich aan de regels van het huis te houden. Geen shorts, geen flitslampen, geen blote bast, maar het zou te ver gaan te vergen dat de aanpassing ook het volvoeren van de uitwendige bewegingen zou moeten inhouden. Dat zou hypokriete naäperij zijn.

Dat alles wordt anders wanneer de kerk zich uit behoefte om te getuigen of om reklame te maken op straat begeeft. Daar is de kerk te gast, en bevindt zij zich in de positie van straatverschijnsel als elk ander, waar gelijkgezindheid bij de omstanders onmogelijk verwacht kan worden. De exhibitionist maakt zijn omgeving tegen haar zin tot voyeur.

Op de dag van mijn terugkeer in Nederland brak prof. Van den Bergh in zijn afscheidsrede een lans voor de opheffing van het processieverbod. In het Parool braken daarop enkele inzenders hun lans voor de hand-

[p. 13]

having van het processieverbod. Beide partijen zagen hun standpunt als een direkt uitvloeisel van het beginsel der verdraagzaamheid. Hier klopt dus iets niet.

Wat is verdraagzaamheid? Verdraagzaamheid is mooi, en in de tweede plaats een wapen uit het debatarsenaal. In zijn eerste gedaante is het een gebod waaraan de handelende persoon zichzelf of degenen die uit anderen hoofde zijn medestanders zijn wil onderwerpen; in zijn valse gedaante is het een manko dat aan de tegenstander wordt verweten, een tennisbal die in de regel door deze tegenstander werktuiglijk wordt teruggespeeld en zo tot in de onvruchtbare eeuwigheid. Prof. Van den Bergh vertegenwoordigt nu de mooie vorm: ‘Laten wij, andersdenkenden, aan onze roomse landgenoten tonen, dat het ons met de vrijheid van godsdienst ernst is’. De ingezonden stukkenschrijvers zijn zo edelmoedig de wereldverbetering over te laten aan hun tegenstanders: ‘Eerbiedigt onze onverdraagzaamheid op het stuk van processies’, waarop dan natuurlijk het antwoord komt dat zij zelf maar moeten beginnen met de tolerantie waarop zij zo'n groot beroep doen.

Tolerantie is een luxe. Wie op een bestaansminimum leeft kan zich geen verdraagzaamheid permitteren want die zou tot de ondergang voeren. Wie tolereert dat zijn hongerige buur hem niet alleen de kaas van het brood, maar ook het brood zelf voor de neus wegkaapt is ten dode opgeschreven. Tolerantie is mooi maar mag niet in ethische zelfvernietiging ontaarden. De tolerantie is dus een relatief begrip, en de hierboven aangehaalde tegenstanders van de opheffing van het processieverbod zijn dus alleen maar minder verdraagzaam dan de voorstanders. De volkomen verdraagzame is op weg naar het droeve einde dat Jac. van Hattum beschrijft in zijn derdewegfabel over de egel die zijn stekelpantser uittrekt en vervolgens de rode vos ontmoet:

‘Daar lei de pacifist gekist
in 't maagzuur van een communist.’

Dat deze zelfvernietigingsdrang ook prof. Van den Bergh te ver gaat heeft hij bewezen door de vaststelling in zijn inaugurele rede van 1936 ‘dat de niet-demokratische partij tegenover de demokratische staat geen aanspraak kan maken op het genot van de vrijheidsrechten, die deze staat overigens aan een ieder toekent.’ Hier is hij dus uit zelfbehoud intolerant jegens anderer intolerantie; inzake het processieverbod gaat hij daarentegen te keer tegen een parallelle onverdraagzaamheid. Vanwaar dit verschil?

Geen levensmoeheid en geen onverschilligheid is het, maar een andere taxering van



het gevaar dat de tolerantie in beide gevallen met zich meebrengt. Inderdaad lijkt een welvaartstaat van de vrijheid van godsdienst weinig gevaar te duchten te hebben, maar je kan nooit weten: we hebben tenslotte nog maar een heel korte ervaring met welvaartstaten, en een eenmaal verleende vrijheid valt moeilijk weer in te korten. Het lijkt erop of alleen in landen met een kwakkelende ekonomie en in onderontwikkelde gebieden de godsdienst nog een rol van het eerste plan speelt, zie de verkrachte nonnen en te vuur ontbaarde missionarissen in Kongo. Maar ernstiger. Het is mij niet duidelijk, hoe prof. Van den Bergh kan pleiten voor de opheffing van het processieverbod en tegelijk waarschuwen tegen de konfessionele partijen die z.i. ‘een gevaar voor de juiste werking van ons demokratisch bestel’ vormen. Dat laatste niet ten onrechte. De voorman van de K.V.P. heeft nog altijd een boekje op zijn naam staan waarin hij een fascistische, althans corporatieve staatsvorm aanprijst. De expansieve tendens van een partij die gegrondvest is op het waanidee de objectieve waarheid op het stuk van religie in pacht te hebben, met alle maatschappelijke konsekwenties van dien, waardoor alle andere maatschappelijke en religieuze leren per definitie in het verdomhoekje terechtkomen, is inderdaad een ernstig gevaar, niet in de laatste plaats door de driftige expansie

[p. 14]

van haar kiezerskorps. Men behoeft zich geen illusies te maken over de goedgunstigheid van een dergelijke absolutistische partij in het geval dat deze de politieke macht verovert. Prof. Kisch heeft de principiële intolerantie van de katholiek en de katholieke groeperingen onomstotelijk vastgenageld in zijn opstel in de bundel Verdraagzaamheid (Spectrum Utrecht). De K.V.P. zou zichzelf verloochenen als zij tolerant jegens andersdenkenden zou zijn. In een dergelijke theokratie is geen plaats voor tolerantie: andersdenkenden heten dan weer gewoon ketters en het is een heilige plicht ze te vervolgen, ongeveer zoals in een kommunistische staat twijfelaars verraders van het volk heten.

En als de K.V.P., eenmaal aan de macht gekomen, verdraagzaam zou zijn, zou dat uit minachting of medelijden, niet uit eerbied zijn, en dat is een onverdragelijke toestand.

Het gaat mij ook te ver als prof. Van den Bergh schrijft: ‘Hij, bij wie het zien van godsdienstige ontroering van anderen niet een zeker medeleven vermag te wekken, blijve onbewogen of wandele, in arren moede, een straatje om. Hij verdiept zich in het wezen der verdraagzaamheid, waarvan hij de ware zin nog niet heeft begrepen.’ Dat hij, wie een godsdienstige optocht siberisch laat niets van verdraagzaamheid begrijpt, wil er bij mij niet in. Moet men beslist iets haten om de kokarde der verdraagzaamheid te verdienen als men iets toelaat? Berusting en onverschilligheid zijn sterke pijlers van de tolerantie. Moet de ongodsdienstige ‘in zijn arremoedje’ nu ook nog de aanspraken op de titel van verdraagzaamheid laten varen? Hij mist toch al zo veel!

Toch moet het processieverbod maar opgedoekt worden. In Amsterdam wordt trouwens het tweede lid van artikel 184 van de Grondwet al jaren niet meer nageleefd: naast de van ouds bestaande Stille Ommegang heeft men daar nu al jaren de Rumoerige Ommegang van Sint Nicolaas, welke ruiter-bisschop onder eskorte van de bereden politie ongehinderd zijn weg vervolgt en zelfs door de burgemeester op de Dam welkom wordt geheten. Niemand kan bezwaar maken tegen de verlevendiging van het straatbeeld in het sombere land boven de Moerdijk door de pompe en statie van een katholieke charade. Is er voor de andersdenkende zo'n enorm verschil tussen een optocht van pacifisten naar een plechtige bijeenkomst in de Apollohal en een processie naar de wonderkerk in de Rijnstraat, tussen Sinterklaas en Stille Ommegang? Die bezwaren kunnen toch alleen maar van verkeerstechnische aard zijn, lijkt me.

Maar er is een beperking. Godsdienstoefeningen vinden hun natuurlijke kunstmatige afgeslotenheid in godshuis of kerkhofomheining, maar hageprekers zijn vogelvrij. Wie zijn religie op straat brengt kan niet meer rekenen op de veilige besloten eenheid van gelijkgezinden. Het zou onbillijk zijn om het propagandistisch streven dat mede bij een processie voorzit alle kansen te geven en de negatieve neveneffekten al bij voorbaat te verstikken. Op straat stelt men zich nu eenmaal bloot aan straatreakties, gunstige en ongunstige. Een sterk geloof kan daar nooit minder van worden. Dat wil niet zeggen dat er voetzoekers in de optocht geworpen mogen worden, maar binnen redelijke perken moeten omstanders hun afkeuren, bewondering voor de aankleding, medelijden, walging, onverschilligheid en welke gevoelens de religie ook maar weet op te roepen, lucht kunnen geven. Zoals Troelstra indertijd aan de hem toegeworpen stenen en de verkiezingsploeg van de P.v.d.A. aan de doorgesneden elektriciteitskabels merkten dat ze in het zuiden weinig gewaardeerde gasten waren, zo moeten katholieke optochten in niet-katholieke centra gewaar kunnen worden dat ze niet kunnen rekenen op voorbehoudsloze waardering, al mag dat uit wat fijnzinniger reakties blijken. Tolerantie hoeft zich tenslotte niet alleen te uiten in het omhoogsteken van de handen. Bij gelegenheid mag het best eens een vuist zijn, of een ironische glimlach.

De opheffing van het processieverbod zal de godsdienstige verhoudingen in ons land zeker ten goede komen. Het gevoel van achterstelling, waaruit zowel monomane eerzucht en blind fanatisme voortspruiten, zal sterk afnemen, en plaats maken voor een gerechtvaardigder minderwaardigheidsgevoel. Kunstmatige onderdrukking en kleine pesterijen vertroebelen het beeld maar. Overigens, wie zou menen dat de K.V.P. in ruil voor de haar getoonde tolerantie op haar beurt zou willen meewerken aan de opheffing van de beknotting van (om enkele voorbeelden te noemen) de N.V.S.H., die zijn werkzaamheden ook graag zou uitstrekken over niet-leden, en de georganiseerde humanisten die hunkeren naar eigen zendtijd en geestelijke verzorging in kazernes en gevangenissen op zich zouden willen nemen in ruimer mate dan nu het geval kan zijn, komt bedrogen uit. En dat is toch wel een eigenaardige terughoudendheid voor een kerk die meent de objektieve waarheid te bezitten, en dus een grote onkwetsbaarheid moet bezitten. Hier komt onverwacht toch wel een groot pessimisme over het vermogen van de natuurlijke, door God gegeven menselijke rede om de hoek kijken!