Hollands Weekblad. Jaargang 2

Beweeglijk gemeenschapsdenken
E. Damen
Tussentijdse balans van de Europese integratie

Van Socrates stamt het verhaal over de bescheiden scheepskapitein. In de samenleving zijn vele taken, waarvan sommige ‘schick-salbestimmend’ en Socrates geeft het voorbeeld van de orator, de jurist, die de mens leidt in diens problemen van de verhouding tot de gemeenschap en tot zijn eigen toekomst. Anders is de plaats van de scheepskapitein. Hij heeft een technische functie: het schip met de reizigers te sturen over de zee en langs de klippen. Hem raakt het slechts, dat de mensen behouden op hun zelfgekozen bestemmingen arriveren en hij staat er buiten of het nu goed en nuttig of verkeerd en nadelig is, dat de schepelingen de reis volbrengen. Daarom, zegt Socrates, gaat de zeekapitein zo bescheiden door de samenleving. Het verhaal komt onwillekeurig na misschien wel enkele tientallen jaren weer in mijn gedachten bij een poging om een soort tussentijdse balans op te maken over de ontwikkeling der Europese gemeenschappen: de gemeenschap voor atoomenergie Euratom, de gemeenschap voor kolen en staal EGKS en de Europese economische gemeenschap EEG.

Vijftien jaar geleden is men begonnen dit Europese denken heel voorzichtig te formuleren. Afgezien van de gebruikelijke administratieve omslachtigheid voor het vinden der formuleringen is het toen aanvankelijk vrij snel gegaan. Er werd ook hoog gegrepen, zoals in 1950 door Schuman met het concept voor de EGKS. Op het ongetwijfeld grootse concept der eerste economische integratie van Schuman werd van de kant der federalistische liefhebbers toen een net iets te groot extra schepje gelegd, hetgeen kort na het tot stand komen van de EGKS tot het debâcle van de EDG - nu alweer vergeten - leidde. Hoewel het mislukken van de verdere integratie door Frans verzet gevolgd werd door een optreden van de Hoge Autoriteit tegen met name de Ruhr op een wijze, die aan de onbaatzuchtigheid van Schumans plan af en toe deed twijfelen, toen de Hoge Autoriteit meer en meer een tegen de Ruhr gericht orgaan werd, gaven de werkers voor de integratie de strijd niet op. Euratom kwam tot stand. Het geschiedde voornamelijk onder een achteraf gebleken ‘vals voorwendsel’ van groot energietekort, mogelijk te goeder trouw en laten we dit aannemen. Het moeizaamste, kan gezegd worden, kwam de EEG tot stand en de structuur van het Verdrag was al een heel eind verwijderd van wat Schuman zich na kolen en staal van een geïntegreerde Europese economie had voorgesteld. Overwegend door Franse obstructie kwam Engeland in een moeilijk parket. Het samengaan van de zeven onder leiding van Engeland (Engeland, Zweden, Noorwegen, Denemarken, Zwitserland, Oostenrijk en Portugal) in de Europese Vrije handelsassociatie EVA of EFTA was er het antwoord op. Een onvolledig en onvolmaakt antwoord, dat rechtse Financial Times en linkse Economist gelijkelijk irriteert en dat nu - zoals The Financial Times de vorige week zeide - tot gevolg heeft, dat Engeland ‘sits between stools’ en feitelijk op een ongemakkelijke manier hangt, waarin weinig mogelijk-

[p. 4]

heid van verlichting meer is. Om de interzes (Benelux, Frankrijk, Italië en West-Duitsland) situatie nog te compliceren kwam er eerst een kolencrisis en is er nu een landbouwprobleem op komst, waarvan de schaduwen zich in de politieke galerijen al beginnen af te tekenen. Al met al een ontwikkeling met veel problemen, moeizaam, langzaam en niet altijd even plezierig om aan te zien. Een wat zonderling aandoende binding van een ambtelijke aristocratie met de zes moederlanden, een tekort aan begrip voor de noden der publieke opinie in de apparaten-als-geheel en een telkens weer te sterk opkomen voor specifieke nationale belangen in de ministerraden der zes zijn de trekken, die het toch al niet te fraaie beeld wel zo ongeveer voltooien. Dat is dan wat men in het boekhouden zou noemen de debetzijde, de ‘liability’ op de balans. Er is evenwel zoal geen groot actief, geen grote verworvenheid



die materieel is uit te drukken, dan toch een heel behoorlijk stuk kapitaal ontstaan, een verzameling ‘assets’, die aan de andere kant van de balans verschijnen. En als men dan bovendien probeert nog een soort van verlies- en winstrekening op te stellen naast deze balans, waarvan het positieve of negatieve saldo op de balans weer terug te vinden zou moeten zijn, dan geloof ik toch, dat met inachtneming van een zekere mate van reservering ten laste van het positieve toch van een overschot sprake is.

Sinds de zaken in Brussel op het ambtelijke vlak zo'n beetje zijn gaan marcheren, heeft men zich daar meer flexibel getoond dan in Luxemburg, ook al natuurlijk omdat het EEG-verdrag en het Euratomverdrag de autoriteiten (‘commissies’, dat allerongelukkigste woord voor de besturen der gemeenschappen) minder macht gaven dan het EGKS-verdrag de Hoge Autoriteit gaf. De eerste symptomen van een realistisch inzien, dat men flexibel moest zijn of anders de Europese idee grote schade zou toebrengen, vertoonde Euratom. Na wat onaangenaam aandoende openbare standjes aan regeringen en industrie over de weinige belangstelling voor de ontwikkeling van projecten voor kernenergie heeft de Euratomcommissie niet alleen ingebonden, maar bovendien de activiteit meer gelegd op een niveau, waar deze tot de verbeelding der massa sprak. Het onmiddellijke gevolg - mede van een goede aanpak der public relations - is dat men vrijwel met elke man in elke straat over Euratom kan spreken, in Nederland, in Duitsland en in België. Men weet wat het is, waarvoor het in grote trekken is opgezet en wat het in de toekomst bedoelt te worden. Een rapport van Euratom over het elektriciteitsverbruik van nu en van vermoedelijk de nabijliggende toekomst trekt de aandacht. Er zijn zelfs ontsporingen de andere kant uit, wanneer een redelijk maar kritisch blad als Het Financiële Dagblad eenzijdig een wat opgewonden economist aan het woord laat, die ‘helemaal weg’ van Euratom schijnt te zijn, waarbij over het hoofd gezien wordt, dat althans het Nederlandse bedrijfsleven als geheel op dit soort zaken een wat meer realistische kijk heeft dan een zichzelf tot specialist uitroepende economist, wiens vooropleiding hem nu eenmaal niet ipso facto tot energiespecialist stempelt. Hetzelfde geldt trouwens voor ESB (Economisch-Statistische Berichten) dat zelfs in overwegend technische vraagstukken de inzichten der economisten prefereert boven die van technici, die zich de moeite hebben gegeven een economistenstatus te verwerven. Maar goed, dit Euratom heeft

[p. 5]

zijn taak geleidelijk aan wat eenvoudiger gezien - zonder overigens de toekomst uit het oog te verliezen, die men trouwens ‘atommässig’ nog erg rooskleurig ziet. Er is in Brussel méér realisme en men wordt er soms op onverwachte wijze mee geconfronteerd. Dat gebeurde bij de EEG.

Op het moment van de Kongocrisis als internationale politieke crisis verscheen in het onafhankelijke, maar progressief-liberale Duitse tijdschrift Die Kommenden een serie artikelen van de economist prof. dr. Folkert Wilken over de verhouding van het westen tot de achtergebleven gebieden. Zoals Die Kommenden de aandacht trekt door een oorspronkelijke kijk op wereldproblemen, die ergens toch altijd weer bij het individu hun oorsprong vinden, zo werd in deze serie artikelen over de ontwikkelingslanden het politieke weliswaar overzien en in aanmerking genomen, maar werd de primaire problematiek van de mensen in de ontwikkelingslanden als uitgangspunt genomen. Het valt mee, dat de overgang van overwegend primitieve agrarische gemeenschappen naar industriële gemeenschappen ondanks de enorme propagandistische en materiële inspanningen van de Oostbloklanden au fond zo betrekkelijk weinig winst voor het communistische denken heeft opgeleverd. De voorbeelden van ontwikkelingslanden, die wel naar Moskou laten reizen door hun vooraanstaanden, maar die in levensbeschouwing ‘wel uitkijken’ zijn talrijk genoeg en behoeven niet te worden opgesomd. Wanneer men evenwel begrip heeft voor de zuiver menselijk-sociologische ontwikkeling die deze achtergebleven landen doormaken, komt men er niet meer met kapitaalexport (subs. kredietverlening), met het exporteren van kapitaalgoederen, technische kennis, ingenieurs, economisten e.d. Men maakt dan dezelfde fout als men vroeger in een primitiever stadium maakte met missie en zending, met een paar bijeengebedelde hospitalen en een handvol idealistische artsen en/of m.t.s.-ers. Het zuiverder begrip, dat zich nu in de EEG voor deze positie ten aanzien van de ontwikkelingslanden blijkt te ontwikkelen - pril en slechts misschien nog maar bij een klein aantal ambtenaren en politici - moet er welhaast automatisch toe leiden, dat in de EEG-landen niet langer zal worden volstaan met de ontwikkeling der ‘eigen’ overzees-geassocieerde ontwikkelingslanden uit overwegend economische motieven en politieke motieven op de achtergrond (‘de Russen weg houden’); neen, men begint te denken aan een algemene ‘EEG-politiek voor alle ontwikkelingslanden’. Ik formuleer dit wat krampachtig om kort te zijn, want het gaat in dit stadium nog niet om ‘wat ze willen’ of wat ze doen, maar om het fenomeen van het flexibele denken binnen de beperkte mogelijkheden van een niet al te best verdrag, dat zijn zwakte vooral te danken heeft aan een overwegend eenzijdig economistisch-materialistische visie op ‘belangen’ van de zes aangesloten landen.

Zodra bespeurt men echter in het gemeenschapsdenken iets, dat zo belangrijk lijkt te zijn op dat moment voor het meer aanvaardbaar maken van veel wat de gemeenschappen doen, dat kan helpen bij het opruimen van veel misverstand, dat echter voordat het opgediend kan worden bij de publieke opinie moet worden bekeken, geproefd en onderzocht, of men gruwt ook prompt over de vaagheid en het onvermogen der public relations van de gemeenschappen. Voor een deel, maar dan een klein deel, hebben de be-

[p. 6]

trokken functionarissen schuld. Zij zijn echter in het algemeen uitvoerende ambtenaren zonder veel en zonder omschreven bevoegdheden. In Den Haag heb ik het meegemaakt, dat het Bureau van Voorlichting der gemeenschappen in de voornaamste kranten het aantal regels liet tellen, dat in een bepaalde periode aan het nieuws en aan commentaar over de gemeenschappen was besteed. De oplage van de kranten werd er zelfs bij verteld en al werd er dan bij gezegd, dat het aantal regels (kwantiteit) verder niets zei over de kwaliteit, toch was dit voor de journalistiek een hoogst-irriterende zaak. Is De Volkskrant van minder allooi dan Het Vaderland omdat Het Vaderland met een grote politieke rubriek uiteraard veel ‘brengt’ over de gemeenschappen? En prefereren niet velen De Telegraaf boven de N.R.C. ondanks veel argwaan bij De Telegraaf ten opzichte van de Europese gemeenschappen? Doch dat zijn van die kleine déraillementen, die verder het vormen van de openbare mening niet raken. Belangrijker is ‘het nieuws’. Nieuws komt er van de gemeenschappen te weinig in concrete vorm en aan aantrekkelijk materiaal doordat intern de pijpleidingen niet deugen. Als er bij Euratom in een betrekkelijk klein huis een handige public-relationsafdeling is, die bij de ‘powers that be’ weet door te drukken, dat het naar buiten verteld wordt, dan kan men in de alledaagse praktijk aan de hand van een opinie-onderzoek meten hoe gunstig dat werkt voor het algemene inzicht in de zaken betreffende Euratom. Als bij de EGKS de bureaucratie dusdanig hoogtij viert, dat men alleen maar statistieken krijgt en antwoorden van de Hoge Autoriteit op vragen van parlementariërs dan gaan de betrekkelijk weinige Europese journalisten met een taak in deze zaken liever bij het bedrijfsleven horen hoe de zaken staan. Er was een moment, waarop over de structurele problemen van de Belgische mijnbouw bij functionarissen van de National Coal Board meer te horen was dan bij de Hoge Autorieit. Maar omdat het bedrijfsleven uiteraard partij is, wordt op die manier niet altijd het inzicht bevorderd, zodat ge weer moet verifiëren, waarmede ge de ene keer meer geluk hebt dan de andere, zodat ik op een gegeven moment in mijn Nederlandse krant driemaal zoveel nieuws had over de toestand aan de Ruhr dan de Frankfurter Allgemeine Zeitung, die er een specialist heeft zitten. Ik zal beslist de laatste zijn om een dirigistische en bureaucratische voorlichting te propageren, maar ik vind wel, dat goede public relations nog iets anders is dan af en toe een brochure of een uit de lucht gevallen persconferentie wanneer er eens een hoge ambtenaar toevallig in Nederland moet zijn, zoals Mansholt wanneer hij naar zijn boerderij moet. Natuurlijk moeten deze dingen groeien en zijn Keulen en Aken niet op een dag gebouwd, maar als men het in dit stadium overwegend van de kranten moet hebben, zouden iets meer service en iets meer égards ook voor de directies en hoofdredacteuren geen kwaad kunnen. Men realiseert zich trouwens ook in het geheel niet hoe voor de organen der publieke opinie de kosten gestegen zijn door deze Europese gemeenschappen. De kranten maken daar in een goede conjunctuur geen ophef van en dat ligt trouwens niet in hun wezen, maar ergens moet het er ‘uit’ komen en het komt er pas uit als de grote massa, om het even of het een arbeiderskrant is of een intellectuele krant met een grote beursrubriek, zich begint te interesseren voor deze dingen; dat doet de massa nog niet en dat komt voor een groot deel door de slechte public relations.

Mag ik na enkele ‘assets’ en een ‘liability’ al een saldo trekken? Dat is een gewetenskwestie van goed koopmansgebruik. Ge weet in deze kwestie m.i. namelijk nooit of alle posten er zijn en dan wordt het een zaak van intuïtie, van emotie ook en van subtiel wikken en wegen. Boven de feiten en boven de concrete fenomenen hangt zoiets als een sfeer. Ik ben door tal van omstandigheden het naarste en meest kritische kereltje geworden ten aanzien van alle verrichtingen van de gemeenschappen, want voor veel, ook in het politieke en in het parlement, haal ik onder referte aan debet en credit mijn schouders op. Maar toch. Er zijn bij deze gemeenschappen te veel intelligente, eerlijke en realistische mensen betrokken om de zaken te wantrouwen. Er gebeuren te veel concrete en goede dingen. Er is - ook - te veel bij deze gemeenschappen, dat economistische tegenstanders van socialistisch of van liberaal verbindt. Er is misschien wat weinig democratie, maar er is toch veel openbaarheid en daarom is het misschien op een of andere wijze wat emotioneel en tegelijk begrijpelijk als ik een positief saldo over hou. Als op een wat bewogen aandeelhoudersvergadering is er veel aan te merken op beleid van directie en raad van commissarissen, maar van het dividend zult ge toch niet zeggen: dat kunt ge van mij houden. Men strijkt het waarderend op, want ook een saldo, dat misschien wat groter had kunnen zijn, is een saldo, terwijl het soms zelfs noodzakelijk is het saldo te gebruiken voor de weerstand van de onderneming. De Europese onderneming is m.i. per saldo geen slechte zaak.