Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 12]

Filmbespreking
Nouvelle Vague of Novaja Volna
N. Scheepmaker

In Vrij Nederland van 23 juli 1960 bespreekt de heer L.J. Jordaan de Russische film Ballade van een soldaat (‘Ballada, oh soldaatje!’, zoals er in alle advertenties trouwhartig voor de slavisten onder ons bij wordt verteld) en hij vergelijkt dit product van de Russische ‘Nieuwe Golf’ (Novaja Volna) met de voortbrengselen van de Franse, oorspronkelijke Nouvelle Vague. De heer Jordaan is niet de enige die dat doet of gedaan heeft, maar omdat hij nogal uitgebreid is in zijn betoog volgen we het zijne. Het gegeven, zegt hij om te beginnen, is bijzonder eenvoudig. Dat is zo, hoewel ... Hoofdpersoon Aljosja raakt op het slagveld in paniek, schiet in zijn zenuwen twee tanks kapot, wordt door de generaal voor een onderscheiding voorgedragen, vraagt in ruil daarvoor een paar dagen verlof om thuis het dak van zijn moeder te repareren, krijgt dit verlof, ontmoet in de trein een oorlogsinvalide zonder been die niet naar huis wil om zijn vrouw niet tot overlast te zijn, Aljosja bepraat hem met behulp van een telefoniste, zij missen hun trein, hij levert de man echter af in de armen van zijn gelukkige vrouw, rijdt vervolgens clandestien mee in een militaire trein na een wachtpost te hebben omgekocht, krijgt halverwege gezelschap van een jong, onbedorven meisje, dat ook clandestien reist en bij de aanblik van de soldaat van schrik uit de rijdende trein wil springen, hij wordt verliefd op Sjoera, ze worden betrapt door de bullebak van een luitenant die juist aardig blijkt te zijn, ze reizen verder, Aljosja gaat bij een station water halen, de trein rijdt weg, hij gaat de trein achterna in een vrachtauto die door een bejaarde chauffeuse bestuurd wordt, de auto blijft steken in de modder, de trein blijkt allang vertrokken, maar wie staat daar?: Sjoera, samen gaan ze twee stukken zeep wegbrengen als geschenk van een frontsoldaat aan zijn vrouw, het huis blijkt weggebombardeerd, de vrouw woont elders met een andere man, zeep weer mee, naar de oude vader van de soldaat die er erg blij mee is, terug naar de trein, Sjoera mag er niet in, zij trekt zijn uniformjas aan en toch erin, bij volgende station afscheid van elkaar, Aljosja reist verder, trein gebombardeerd, Aljosja redt mensen, begrafenis van reisgenote, met vlot de rivier over, met vrachtauto naar huis van moeder, moeder niet thuis, werkt op het veld, zij holt eindeloos door de velden naar huis terug, Aljosja rijdt haar tegemoet, ontmoeting, dorpelingen, ontsteltenis als blijkt dat hij weer meteen weg moet, afscheid ...

Is dit een eenvoudiger gegeven dan bijvoorbeeld Les quatre cents coups, Les amants of Hirosjima, mon amour? Me dunkt dat er nogal wat gebeurt in Ballade van een soldaat. En ook de grove, of laten we liever zeggen: grote effecten worden niet geschuwd. Een Duitse tank, die de vluchtende Aljosja minutenlang als een haas achtervolgt; de vlammenzee als de trein gebombardeerd is; en het feit dat Aljosja na drie dagen reizen alleen maar tijd heeft voor een omhelzing... Ballade van een soldaat lijkt op een eenvoudig

[p. 13]

gegeven gebaseerd, omdat alle mensen die erin optreden van een grote, probleemloze eenvoud bezield zijn. De enkele conflicten die zich nog voordoen worden bijna geruisloos weer afgevoerd: de invalide soldaat valt toch in de armen van zijn vrouw, de luitenant blijkt toch een aardige man, Aljosja en Sjoera vinden elkaar toch, zowel letterlijk als figuurlijk, en de ontrouwe vrouw neutraliseert haar overspel met de woorden: ‘Jullie zijn nog te jong om dit te begrijpen’. Alleen het conflict van de moeder die haar zoon moet laten weggaan blijft onopgelost, maar Aljosja maakt alweer niet de indruk dat hij zo heel diep gebukt gaat onder dit afscheid.

Dit alles neemt natuurlijk niet weg, dat Ballade van een soldaat een mooie, goede, ontroerende film is, die menig bezoeker de nieuwe, genadeloze verlichting van het Amsterdamse theater ‘De Uitkijk’ doet vervloeken, maar men maakt zich aan overdrijving schuldig als men de Russische Nieuwe Golf aan het buitenland, en in het bijzonder aan de Nouvelle Vague ten voorbeeld stelt. Voor de Sovjet-Unie zelf betekent de Novaja Volna inderdaad een revolutie. De film Als de kraanvogels overvliegen ... bijvoorbeeld, is gered door de bekroning in Cannes (zoals Pasternak misschien gered is door de Nobelprijs), want daarvóór was de kritiek in de Russische kranten op deze film lang niet mals (vandaar misschien ook de vreugdetranen in Cannes van hoofdrolspeelster Tatjana Samoilova). Volgens de critici werd de rol van de partij in deze film niet kleurig genoeg uitgebeeld, en eenzelfde kritiek zal vermoedelijk ook ten deel gaan vallen aan Ballade van een soldaat, ook al stond deze film, blijkens een onlangs gehouden enquête in de Sovjet-Unie, na Het lot van een mens op de tweede plaats in een rangschikking naar populariteit. Het woord ‘sovjet’ ontbreekt nagenoeg in Ballade van een soldaat en opmerkelijker nog dan het ontbreken van dit woord is de slotzin van de film, waarin gezegd wordt dat men het verhaal heeft aanschouwd van een ‘Russisch soldaat’... Als slordige westerlingen zijn we geneigd te zeggen: ‘Nou ja, een sovjet-soldaat of een Russisch soldaat, dat komt op hetzelfde neer’, maar dan vergeten we dat de westerse spionnagediensten bij het bepalen van de machtsverhoudingen binnen het Kremlin voor een groot gedeelte plegen af te gaan op de volgorde waarin de sovjet-leiders zich bij het afnemen van de 1 mei-parade opstellen. Als een Sovjet-russische film dus een Russisch soldaat tot onderwerp heeft inplaats van een sovjet-soldaat, dan betekent dat voor de Sovjet-Unie een heel ding. Voor ons, filmliefhebbers in het westen, hoeft het echter niets te betekenen, behalve dan het feit dat we aan deze ontwikkeling een paar goede, ontroerende films te danken hebben. Dat is al veel, maar of het de filmkunst een stap verder brengt valt te betwijfelen.

De heer Jordaan prijst Ballade van een soldaat ook nog voor het feit, dat hij in zwartwit is opgenomen, de normale speelduur



van anderhalf uur heeft en in het gebruikelijke formaat is gehouden. Maar ook in dat opzicht verschilt de Russische Nieuwe Golf in niets met de Franse: Les quatre cents coups, Hirosjima, mon amour en Les amants vertonen hetzelfde uiterlijk, en dat geldt ook voor alle films van Ingmar Bergman. Trouwens, Tsjoecharai's veelgeprezen eerste film, De eenenveertigste, was wel in kleuren opgenomen, en de film Stille Don, waar de Russen al jaren storm voor lopen, heeft een vertoningsduur van zes uur. Maar dat is allemaal niet zo belangrijk. Belangrijker is het nozemprobleem dat de heer Jordaan aansnijdt. ‘Het moet’, schrijft hij, ‘voor de festivalgangers te Cannes een ware verademing zijn geweest weer eens de kennismaking te hernieuwen met gewone, gezonde jongelieden, die nu eens niet worden getourmenteerd door de wrede kwellingen waaronder onze westerse “beat generation” gebukt heet te gaan.’ De Russen kennen ook wel hun nozems, vervolgt hij, ‘maar het kardinale verschil is dat aldaar voor het verschijnsel geen fatale reclame wordt gemaakt’.

Met verschuldigde eerbied: dit is wat al te simplistisch geredeneerd. Er mag dan geen fatale reclame voor het nozemverschijnsel in de USSR worden gemaakt, dat neemt niet weg dat de ‘stiljagi’ in de satirische en andere bladen bij voortduring bespottelijk

[p. 14]

worden gemaakt, en dat alle excessen in het buitenland breed worden uitgemeten in de Russische kranten. De nozem krijgt dus aandacht genoeg, maar alleen in volstrekt negatieve zin. Het is dus bepaald niet zo, dat het sovjet-regime zijn jongeren ‘hun eigen boontjes’ laat doppen en de nozemuitwassen in hoogstderzelver sop gaarkoken, zoals de heer Jordaan meent. Integendeel. Daarom is het geen verdienste van de Russische Nieuwe Golf, dat zij het ‘stiljagi-probleem’ verwaarloost en bij voorkeur onderduikt in



oorlogsfilms, die in een tijd spelen waarin het moreel van een volk het hoogst is en het nozemprobleem onbekend. Tenslotte maakt de Nouvelle Vague ook geen films over het nozemprobleem bij de Maquis, en in Bressons film Een terdoodveroordeelde ontsnapt is ook van een uitermate gezonde en levenslustige hoofdpersoon sprake. Bovendien verliest de heer Jordaan, en men in het algemeen, uit het oog, dat er nog wel enig verschil bestaat tussen een Moskouse nozem en een Amsterdamse of Parijse. Er is meer moed voor nodig om in Moskou ‘Amerikaans’ gekleed te gaan, bebophaar te dragen en te swingen dan in Amsterdam of Parijs. Het verzet van de Moskouse nozem richt zich niet alleen tegen de maatschappij, maar automatisch ook tegen de staat en het regime en, wat de zaak nog gecompliceerder maakt, in sterke mate tegen de meerderheid van de leeftijdgenoten, die allemaal bijzonder positief lid zijn van de komsomol of een sportvereniging, of die als pioniers in de onontgonnen gebieden werken. Maar wat zeuren we eigenlijk over de nozem? Het mag waar zijn dat de Novaja Volna het nozemprobleem niet ter sprake brengt, maar ook de beste voortbrengselen van de Nouvelle Vague - ik noem ze nog maar even op: Les quatre cents coups, Les amants en Hirosjima, mon amour; we hoeven alleen de beste films ter sprake te brengen, omdat ook de Russen alleen hun beste films naar het westen sturen - tellen geen enkele nozem in hun gelederen, en hetzelfde geldt voor de films van Ingmar Bergman, de Zweedse Nieuwe Zee. Wat is dan wel het verschil tussen de Russische en de Franse Nieuwe Golf? De vormgeving? De heer Jordaan spreekt zelf over een solide, bedachtzame constructie en een vormgeving die niets van het revolterende en ostentatieve ‘anders-dan-vroeger’ heeft dat de ‘nieuwe golven’ in diverse westerse landen kenmerkt. Wat dat betreft hoeft er dus niet van een Russische Nieuwe Golf gesproken te worden. Het ontbreken van de propaganda, in de laatste Russische films? Dat is verheugend, en het maakt die films genietbaar, maar op zichzelf is die afwezigheid natuurlijk niet iets dat de Russische films een prae geeft boven de Franse. Blijft over de inhoud van de films, zowel van de Franse als van de Russische. Het praatje wil nu, dat de Russische nieuwe golf-films zoveel zuiverder en menselijker zijn dan de Franse. Waarom?

De eenenveertigste speelt in de revolutiejaren. Als de kraanvogels overvliegen..., Het huis waarin ik woon, Het lot van een mens en Ballade van een soldaat spelen alle vier in de oorlog. Twee films die in de Sovjet-Unie grote opgang maken, nl. Stille Don, (naar de roman van Sjolochov) en Wreedheid (naar de roman Kameraad Venka van Pavel Nilin, die binnenkort in Nederland uitkomt) spelen weer ver voor de oorlog, en andere opmerkelijke films als De vlinder en De dame met het hondje zijn Tsjechov-verfilmingen. Alle thema's zijn dus al minstens tien, vijftien jaar oud, en men moet dus wel van goede wille zijn om op grond van deze thema's van een Nieuwe Golf te kunnen spreken. Wat de Franse nieuwe golf-films zo belangwekkend maakt, afgezien van de vormgeving, is het thema van de verdwaalde mens, die zijn zekerheden kwijt is en zich, met behulp van zijn intelligentie, een vast punt zoekt in 't leven om zich aan vast te klampen. Grote woorden misschien, maar met kleinere kom je ook geen stap verder. De films van Louis Malle, Resnais, Truffaut beantwoorden niettemin niet onaardig aan deze definitie, en het is deze definitie (of eentje die daar op lijkt) die de Franse Nouvelle Vague voor ons, westerlingen, belangwekkend maakt, terwijl de Russische Nieuwe Golf voor ons als Nieuwe Golf van weinig betekenis is, omdat zij ons niet confronteert met problemen die de onze zijn.