Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek tweede jaargang · nummer 63 · 27 juli 1960

De verjaarde antithese

Bij wijze van honderdjarige herdenking heeft de Observer onlangs het debat tussen T.H. Huxley en Bisschop Wilberforce laten overdoen door Sir Julian Huxley, namens de wetenschap, en Dr E.L. Mascall, namens de kerk. Anders dan toen gaat het nu allemaal vreedzaam toe, zowel tussen de voorstrijders als bij de lezer die op hun argumenten reageert. In honderd jaar heeft het punt van debat veel van zijn vitaliteit verloren; het is onmogelijk om nog voor een van beide standpunten opgewonden te raken. Het voornaamste verschil is dat Mascall niet ver genoeg gaat op een pad dat, in de ogen van de goddeloze lezer tenminste, inderdaad moeilijk begaanbaar is, en dat Huxley een beetje tever doorschiet op het geëffende pad dat hij voor zich heeft.

‘Deze twee gedachtenstelsels (het christelijke en het wetenschappelijke) beconcurreren elkaar: het ene is bestemd om het andere te verdringen’, zegt Huxley. Dat lijkt alleen juist op een beperkt terrein, waar hij ook gelijk heeft met te zeggen dat God een

hypothese is die niet meer bruikbaar is ter verklaring van de verschijnselen van het leven. Men kan niet de overtuiging aanhangen dat er een schepping en een zondeval geweest zijn, en tegelijk menen dat wij onszelf geworden zijn als resultaat van een proces van natuurlijke selectie. Die twee geschiedenissen sluiten elkaar uit, en men moet er tussen kiezen, als men zo'n hartstochtelijke obscurantist is dat men dat niet allang gedaan heeft.

De moeilijkheid begint pas daarna, wanneer wij overwegen dat God voor gelovigen meer een ondervinding is dan een hypothese, en dat zijn gewichtigste functie is niet van de Grote Ingenieur maar van de Grote Gids. Wat een opluchting om verlost te zijn van zo'n angstaanjagende donkere wolk die het menselijk landschap overschaduwde! zegt Huxley, maar het kan niemand ontgaan dat er mensen zijn die het leven veel angstiger vinden met niets dan het onverschillige heelal om zich heen, zonder een wezen dat zich over hun eeuwige lot ontfermt. Het is

[p. 2]

onnodig intolerant om dan te zeggen dat het ene stelsel het andere moet verdringen. De infame verpletteren, dat heeft alleen zin zolang hij de macht heeft om andere opvattingen de vrijheid te benemen. In onze omstandigheden is het heel bevredigend om te zeggen dat wie een metafysische onrust ondervindt, God mag zoeken, en dat wie er geen last van heeft, niet tot eerbewijzen moet worden gedwongen, noch in zijn vrijheid belemmerd.

De regeling van de openbare zaken is makkelijk, wanneer het alleen een probleem is van tolerantie toepassen. Het is moeilijker om een antwoord te vinden op het partikuliere geval van de twijfelaar die niet bepaald onrust ondervindt, maar toch niet tevreden is met een leven dat na de onweerlegbare verklaringen doelloos blijft, en die meent dat het misschien weldadig zou zijn om de dagelijkse sukkelgang aan te zetten met wat metafysische prikkels. ‘Wij hebben een nieuwe godsdienst nodig’ - het is zelfs een populaire slogan geworden in de conversatie, en er is geen gebrek aan slimme propagandisten die ons proberen wijs te maken dat een herleefd godsgeloof de lusteloosheid zal verdrijven, de maatschappelijke samenwerking versoepelen en de internationale spanningen opheffen. In zijn extreme vorm levert dat de formule op van ‘de Morele Herbewapening heeft de Amerikaanse staat zoveel miljoenen bespaard’; al drukken anderen het gewoonlijk met meer takt uit, de portée is meestal dat het met God goed zakendoen is.

Jehova's getuigen zijn op dit punt bijna de enigen die van een redelijk respekt voor onze intelligentie blijk geven. Zij beroepen zich op het eind van de wereld en op de gebeurtenissen die erna te wachten zijn: daar kunnen wij niets tegen inbrengen. Des te meer is er aan te merken op de lokroep over vrede en voorspoed onder goddelijk leiderschap: onze tweeduizendjarige ervaring met het Christendom bewijst zo duidelijk dat daar niets van terechtkomt, dat het bepaald onhebbelijk is om er ons mee lastig te vallen, alsof wij uit zenuwachtigheid over ons

eeuwig lot niet meer in staat zouden zijn om een beknopte geschiedenis van Europa te lezen.

Niettemin, hoe onbekwaam ons de terugkeer naar de godsdienst ook wordt aanbevolen, het is duidelijk dat wij nog niet klaar zijn als wij met Huxley ingestemd hebben. Wat doen wij nu verder? Huxley zou misschien antwoorden dat er genoeg is dat wij onvoldoende begrepen hebben om ons nog geruime tijd bezig te houden. Dat is alleen een beroepskeuze, geen antwoord op een situatie waarin wij onszelf een zeker vermogen toekennen om in de processen van de natuurlijke selectie in te grijpen, en deze vrijheid willen benutten. Wat is onze bedoeling? Om iedereen gelukkig te maken? Maar wat is het geluk, en hoe wordt het verkregen? Al gauw blijken wij de gedachtengang van een andere Huxley gevolgd te hebben, en bij Brave New World terechtgekomen te zijn. Daar zijn inderdaad alleen problemen van de vrijheid opgelost, en de biologie heeft het laatste woord.

Zolang de biologisch gegarandeerde wereld nog niet tot stand gebracht is, blijft intussen onze situatie dat wij zelf de verantwoordelijkheid moeten nemen voor ons welslagen of mislukken in de verwerving van het geluk en het goede leven. Van hier af aan heeft Dr Mascall het terrein vrij. De mens is niet alleen een voorwerp van biologische studie, zegt hij dan, hij heeft ook een bestemming; hij heeft niet alleen een lichaam met hersens, hij heeft ook een ziel. Wat moeten wij daar van denken? Ja en nee, alweer. Of onze bestemming een persoonlijke en eeuwige is, zoals de kerk zou willen, dat hangt van ons standpunt af. Op het eerste gezicht is onze bestemming eenvoudig om tot stof terug te keren. Als wij nog eens op een andere planeet bewijzen vinden van bewoning door een intelligent ras dat sinds enige tijd uitgeroeid blijkt te zijn, zal de gedachte aan een verdere bestemming bij de meesten van ons niet opkomen. Die mensen zijn dan verdwenen, zoals de mammoeths.

Het lijkt wel zeker dat wij, bij een normale ontwikkeling van onze omstandigheden, nooit meer de gedachte zullen aanvaarden dat wij een ziel hebben zoals wij ook een lichaam hebben. Het verschil tussen de objektieve aanwezigheid van het een en de subjektieve van de ander is niet weg te praten, en het heeft geen zin voor de kerken om toch weer te proberen dat te doen. Sommigen van ons worden misschien met een ziel geboren, sommigen maken er zich een eigen, sommigen krijgen er een opgedrongen; maar voor allen geldt dat zij alleen een ziel hebben

[p. 3]

voorzover zij er zichzelf van bewust zijn, en hetzelfde geldt voor hen die geloven in de mens of de toekomst of hun eigen voortreffelijkheid. Om aan zulke producten van ons psychometabolistische vermogen (Huxley's woord) objektieve geldigheid toe te kennen, is even vruchteloos als te proberen ze met objektieve waarheden te verdringen. Het kan ze hoogstens bederven, want hun waarde wordt juist bepaald door hun exklusieve persoonlijke geldigheid. Alleen voorzover wij met bepaalde concepten een onvertaalbare persoonlijke relatie onderhouden, geven zij ons verruimde mogelijkheden van handelen en van ondervinden; als zij algemeen erkend worden, verliezen zij hun aktiverende kracht en worden eenvoudig opvattingen en leefregels. Het is niet gezegd dat opvattingen en leefregels op hun eigen terrein zonder nut zijn, maar het is onvoorstelbaar dat hun toeneming en verzwaring ons ooit een besef van lustiger leven zal bieden.

Als wij maar onderscheiden tussen de wetenschap die niet subjektief begrepen kan worden, en onze manier van leven die niet objektief gerechtvaardigd kan worden, zullen wij ons tenminste wapenen met een onoverwinnelijke afkeer van alle totale godsdiensten en maatschappelijke stelsels die ons nog eens aanbevolen zullen worden. De kunst is voortaan om niet meer in de val van de absolute waarden te lopen. Wij spelen het spel van de kreatieve zelfwerkzaamheid, en waarom zouden wij geen God scheppen als ons dat uitkomt? Het is zeer wel denkbaar dat het metafysische en theologische onderzoek aan veel mensen de grootst mogelijke verruiming voor hun handelen en ondervinden biedt. Al deze dingen zijn geoorloofd, met meer of minder overtuiging en meer of minder toepasselijkheid op de praktijk. Verboden is alleen om hetzij persoonlijke waarden tot algemene waarheden te vervormen, of iemand wijs te maken dat hij aan de waarheid genoeg hoort te hebben om van te leven.

Als wij er in slagen om het spel met toewijding en desgewenst met wat gratie te spelen, brengt dat misschien de morele vooruitgang waar wij vaak naar horen hunkeren, en die wij van geen nieuwe leer kunnen verwachten zonder ons dommer te houden dan wij zijn. Wanneer er geschreven wordt over een stelsel dat een ander komt verdringen, en over de ziel die toch werkelijk bestaat, lijkt het in ieder geval de moeite waard eraan te herinneren dat wij niet honderd jaar lang met hetzelfde debat beziggehouden kunnen worden.

J.J.P.