Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 7]

Octrooirecht en vrije mededinging
H.J. van Ede

Aan de problemen van economen en politici voegt H. Drion in het Hollands Weekblad van 13 dezer er een toe. Het probleem namelijk waar de grens behoort te liggen tussen vrije mededinging enerzijds en octrooi- en merkenbescherming anderzijds. Met andere woorden, H. Drion zou gaarne luisteren naar diegenen die, geargumenteerd vanzelfsprekend, pleiten voor beperking van de industriële eigendom ten bate van ‘free enterprise’. Immers, indien men meent dat in de wereld van de industriële eigendom alles koek en ei is, dan stelt men de zaak überhaupt niet aan de orde.

Het kenmerk van vrije mededinging is het bestaan van de mogelijkheid van vrije toetreding tot de markt. Aan een aantal voorwaarden moet worden voldaan wil deze mogelijkheid bestaan. Dat zijn de volgende: 1. er moet een flink aantal concurrerende ondernemingen in de markt zijn. 2. in grootte, in economische macht van die ondernemingen moet niet veel verschil zijn. 3. tussen de bestaande ondernemingen moeten geen afspraken betreffende beperking van concurrentie (inzonderheid betreffende de uitschakeling van potentiële concurrenten) bestaan. Deze afspraken zullen ontbreken indien het aantal concurrerende collegae zo groot is dat de heren onderling òf geen overeenstemming bereiken òf indien ze overeenstemming bereiken controle op de naleving onmogelijk zal zijn.

Het zal de lezer duidelijk zijn, dat vrije mededinging in de moderne economie eer uitzondering dan regel is. Zelfs bij de agrarische bedrijfstakken en bij de middenstand, waar het verlangde grote aantal ondernemingen van niet zeer uiteenlopende bedrijfsgrootte aanwezig is, zodat deze bedrijfstakken zeer wel het beeld van de vrije mededinging zouden kunnen vertonen, is sprake van overheidsmaatregelen of door de overheid goedgekeurde maatregelen (vestigingsbeschikkingen).

De vrije mededinging, lang geleden een onderdeel van de liberale ideologie, is thans weinig meer dan een belangwekkende fase in de ontwikkeling van de student in de economie. Hoewel zij dus in de zuivere vorm nagenoeg niet meer voorkomt, neemt dat niet weg dat zij als doelstelling van economische politiek allerminst haar actualiteit heeft verloren. Men denke aan de zogenaamde pocketbeschikking waarover sinds enige tijd een arrest van de Hoge Raad voorhanden is. De beschikking is niet bindend, het belang van ‘free enterprise’ wordt nog steeds ingezien.

Hoe is nu, van het standpunt van de economist bezien, de positie van het merkenrecht en het octrooirecht ten opzichte van de vrije mededinging? Drion merkt op dat het bij de merkenbescherming om een geheel andere problematiek gaat, maar dat het de moeite waard zou zijn een beter inzicht te verwerven in de economische werking van deze bescherming. Ik meen dat reeds thans die economische werking duidelijk is. Het merkenrecht beschermt namelijk niet alleen de producent maar vooral ook de consument. Door het merkenrecht weet de consument waaraan hij toe is als hij een merkartikel koopt. Hij verkrijgt als het ware een extra garantie, die op één lijn is te stellen met het streven der consumentenorganisaties: ook zij trachten de consument extra zekerheid te verschaffen over zijn aankopen. De marktpositie van de consument wordt door het werk der consumentenorganisaties en door het merkenrecht versterkt; de Amerikaanse economist J.K. Galbraith spreekt ook in dit verband van ‘countervailing power’.

Geheel anders is het gesteld met het octrooirecht. Het octrooirecht is de juridische weerspiegeling van bepaalde produktiemiddelen der onderneming en wel - veelal - van die produktiemiddelen die de onderneming zelf heeft geconstrueerd. Bestaan er in een bedrijfstak octrooirechten, dan is dat er een kenmerk van dat men heeft te doen met beperkte mededinging, ‘restricted competition’. Andere kenmerken daarvan zijn: 1. klein aantal producenten al dan niet van gelijke grootte, 2. het bestaan van afspraken tussen de ondernemers betreffende prijs, kwaliteit enzovoort (kartels).

Het spreekt vanzelf dat niet alle genoem-

[p. 8]

de voorwaarden behoeven te zijn vervuld, wil men spreken van beperkte mededinging. Elke factor op zich kan al een zekere concurrentiebeperking met zich brengen. Met Drion kan ik het derhalve volledig eens zijn als hij het octrooirecht een rol laat spelen tussen vrije en beperkte mededinging.

Of men nu beperking van het octrooirecht wenst in de vorm van een kortere periode gedurende welke de eigenaar het alleenrecht bezit, of in de vorm van een beperkter verlening van het recht zelf, of in beide vormen, steeds zal het gevolg zijn dat anderen dan de uitvinder sneller zullen beschikken over de resultaten der technische vooruitgang dan dat thans het geval is. Met het ter beschikking stellen van technische hulpmiddelen schept men evenwel nog geen nieuwe ondernemingen die tot de bedrijfstak kunnen toetreden, schept men nog geen ‘free enterprise’. Daarvoor is ook nodig, behalve een ondernemersfiguur die er iets in ziet, kapitaal en een zodanige capaciteit van de vraag dat die de meerdere produktie zou kunnen absorberen. Eventueel tegen lagere prijs, waardoor de monopoliewinst der bestaande ondernemingen zou verminderen.

Houdt men nu in het oog dat octrooien vooral daar belangrijk zijn waar het gaat om produktie op grote schaal op markten waarop de behoeften der consumenten nauwelijks vitaal zijn te noemen, maar eerder een luxe karakter vertonen (auto's, radio's, televisietoestellen, wasmachines, synthetische wasmiddelen), zodat met behulp van reclame en afbetalingssystemen de produktie moet worden gesleten, dan wordt toch wel duidelijk dat het stimuleren van toetreding van nieuwe ondernemingen tot deze markten een gevaarlijke zaak is. Zij zou zeer grote kapitaaloffers vragen en het risico zou enorm zijn.

Een inkorting van het octrooirecht met de bedoeling daardoor de vrije mededinging te bevorderen lijkt mij dus niet opportuun. Zij zou zeker niet leiden, gegeven de geschetste risico's, tot toetreding van nieuwe ondernemers, zij zou waarschijnlijk zelfs niet leiden tot vergroting van de bestaande concurrentie tussen monopolistische ondernemers, daar men zo de indruk heeft dat deze ‘happy few’ zeer wel weten hoe de concurrentie in slechts bescheiden mate gaande te houden.

Men mag aannemen dat Drion bij het schrijven van zijn artikel voor ogen heeft gestaan hoe in een wereld van ‘big business’ de vrije mededinging te bevorderen. Hij heeft gedacht aan het merkenrecht en het octrooirecht. Algemeen gesteld gaat het om het onderzoek naar krachten in het economisch leven die kunnen worden geacht in zekere mate tegenover de grote ondernemingen te staan. De reeds eerder genoemde Galbraith heeft zich met deze zaken bezig gehouden in zijn boek American Capitalism (Houghton Mifflin Company, Boston, 1956). Hij wijst daarin op de rol van de vakbonden, van de consumentenorganisaties en van de ‘industrial buyer’ en ontwikkelt het concept van de ‘countervailing power’, het concept van de tegenwicht brengende krachten. Het begrip geeft mijns inziens duidelijk aan waar het om gaat. De grote ondernemer woont tegenwoordig in een glazen huis. Zaken waarover vroeger buiten de onderneming niet werd gesproken staan thans voor discussie open. Als een symptoom van deze ontwikkeling zie ik dat verleden jaar door een Tweede-Kamerlid vragen aan de regering zijn gesteld over de prijzen van een met name genoemd concern.

Een uitvoerig exposé van Galbraith's denkbeelden lijkt me overigens buiten het bestek van dit artikel te vallen. Mijn bedoeling is slechts geweest uiteen te zetten dat, hoewel het octrooirecht een rol speelt tussen de vrije en de beperkte mededinging, beperking van het recht, hoe dan ook, mijns inziens niet kan bijdragen tot het scheppen van meer mogelijkheden voor de vrije mededinging.