Hollands Weekblad. Jaargang 2

Van oude boeken
Aanloop zonder sprong
J.J. Oversteegen

W.G.C. Bijvanck, Poezie en leven in de 19de eeuw

Het wil niet goed vlotten met de vergelijkende litteratuurwetenschap in Nederland. Al die kennis van vreemde talen en litteraturen waar wij prat op gaan is blijkbaar voorlopig onvoldoende om tot comparatistische studies van formaat te komen. De aanval die Dolf Verspoor in Maatstaf op een boekje van Brandt Corstius lanceerde heeft niet tot de discussie geleid, in Maatstaf of elders, die men verwachten mocht. In plaats van helder te omschrijven wat zijn ‘synthetisch comparatisme’ inhoudt, heeft Brandt Corstius zich in zijn antwoord aan Verspoor onledig gehouden met gehakketak aan de periferie. De lezer kreeg dus een paar gekruide schoteltjes voorgezet, om wat van te snoepen, maar hij stond met honger van tafel op.

Wat is er aan de hand met onze comparatisten? Moet men deze hele affaire als testimonium paupertatis opvatten? De ‘onbekooktheid’ van Verspoors aanval de schuld geven is gemakkelijk. De lezer had toch het recht te horen waarom de ‘synthetische comparatist’ niet gebonden zou zijn aan de eisen die Verspoor in commissie aan de moderne vergelijkende litteratuurwetenschap stelt, zoals ‘linguistic proficiency’. En als dit een pijnlijk punt is, had Brandt Corstius zich dan niet kunnen beperken tot terloopse weerlegging van Verspoors uitglijders om verder al zijn aandacht te richten op de ene grote bok in diens stuk: de notitie over Wellek en Warren, waaruit de in Nederland endemische verwarring van comparatisme met litteratuurkunde blijkt? Een voortreffelijke gelegenheid, denkt de belangstellende, om normen en object van deze twee vakken eens te omlijnen en tegenover of naast elkaar te stellen. Deze kans heeft professor Brandt Corstius met overtuiging gemist.

Maar hier vergis ik mij blijkbaar. De belangstellende leek heeft niet de sympathie van Brandt Corstius. Verspoors buitenstaanderschap wordt hem nadrukkelijk onder de neus gewreven. Men zou van de Utrechtse hoogleraar willen weten, of het hem nooit is opgevallen dat tot voor kort de vergelijkende litteratuurwetenshap geheel een zaak van amateurs was. Het streven naar een strikt wetenschappelijke benadering kan men alleen maar toejuichen; de verwaarlozing van de ‘belangstellende leek’ echter is een van die vergissingen die een vak onvruchtbaar maken. Aan een nieuw eunuchenvak hebben onze litteraire faculteiten geen behoefte. Wie zijn die ‘leken’ per slot anders dan de schrijvers, vertalers, critici en aan litteratuurconsumptie verslaafde lezers waar de ware comparatist zelf toe moet behoren?

De afstand tussen universiteit en levende litteratuur is in ons land haast een dogma; litteraire kritiek en litteraire faculteit zijn praktisch zonder contact, terwijl zij elkaar in een levende cultuur als voedingsbodem niet kunnen missen. Deze fatale scheiding is voor een niet gering deel aansprakelijk voor de

[p. 14]

onvolwassenheid van de Nederlandse litteratuurbeschouwing. De hoofdredacteur die een criticus nodig heeft graait doorgaans in de onderste la; eruditie en belezenheid worden niet geëist: de gemiddelde lezer, zegt men, vraagt om vier pagina's sportnieuws, niet om litteraire kritiek (een onbewezen bewering, die blijkbaar niet meer opgaat als in dezelfde krant gebazeld wordt over de opvoedende taak van de televisie). Een op zijn litteraire pagina bijzonder trots dagblad kan het zich rustig veroorloven de bespreking van een stuk levende litteratuur als de tijdschriften over te laten aan een halve theoloog - het verschil met Nieuws uit de kerken is dan ook met het blote oog niet zichtbaar.

Het keuzebeginsel aan de universiteiten is minder doorzichtig. Men hoeft echter niet van een kwaadaardig natuur te zijn om aan te nemen dat ook daar het toeval een grote rol speelt. De laatste jaren heeft men blijkbaar allerwegen ontdekt, dat de vergelijkende litteratuurkunde in ons land terra incognita is - dus stelt men op ruime schaal docenten aan. Het zou ook anders kunnen: aanstelling op grond van gebleken capaciteiten, en niet als noodmaatregel. De haast waarmee hoogleraren uit de grond gestampt worden voor een ‘verwaarloosd vak’ zal dat vak toch werkelijk niet de status van volwassen wetenschap geven. Het enige goede dat men van deze universitaire politiek kan zeggen is dat de studenten nu in de gelegenheid gesteld worden zich officieel toe te leggen op een vak dat vroeger een particuliere, en hier en daar zelfs illegale bezigheid was. De volgende generatie zal misschien comparatisten van formaat opleveren.

Het had anders gekund, zei ik al. De universiteit had bijvoorbeeld uit kunnen gaan van het beschikbare talent, en naar aanleiding daarvan had men een leerstoel, en dus een vak, kunnen creëren. Een Jolles en een Bijvanck hadden voor de universitaire litteratuurstudie van onschatbaar belang kunnen zijn, omdat zij de makelij van de ware comparatist hebben. Daudet heeft Bijvanck willen voorstellen voor de Sorbonne - in Nederland heeft niemand ooit aan zoiets wilds gedacht.

Nu Bijvanck genoemd is maak ik een eind aan deze zure inleiding om tot een summiere behandeling van Poëzie en leven in de 19de eeuw over te gaan. Eerst de inhoud.

Bijvanck had zijn boek eerst Het individualisme in de poëzie willen noemen; waarschijnlijk heeft hij die titel tenslotte laten vallen omdat de historische basis waarop zijn denken stoelt er niet in tot uiting komt; jammer, want de pittige uitzonderlijkheid van zijn probleemstelling komt in de saaie nieuwe titel niet tot zijn recht.

In Poëzie en leven wordt de 19de eeuwse litteratuur (niet alleen de poëzie in engere zin) geschetst in de juxtapositie van schrijversparen en -tritsen die in de ogen van de auteur onthullend zijn voor de etappes in de ontwikkeling van het 19de eeuwse denken. Achtereenvolgens zijn hoofdstukken gewijd aan: Heine en Carlyle; Balzac en Newman; Hebbel, Clough en Baudelaire; Emerson en Whitman. Een afsluitend hoofdstuk is gewijd aan Ibsen.

De verhouding individu-maatschappij heeft altijd de belangstelling van Bijvanck gehad; men vindt de eerste tekenen daarvan al in zijn ongepubliceerde jeugddagboek, en in alle publikaties van Bijvanck keert zij terug, soms haast schematisch: het individu dat zijn plaats in de maatschappij poogt in te nemen, in botsing komt, zich terugtrekt, en tenslotte zich zelf vindt, doorgaans op een bescheidener plan. Men kan Bijvancks eigen problematiek hierin terugvinden.

In ieder intensief geleefd bestaan wijst Bijvanck dit ritme aan; de schrijvers die

[p. 15]

in Poëzie en leven behandeld worden hebben dit steeds gemeen, bij alle diepgaande verschillen. Er is echter meer, en dat meer maakt een boek van 1889 leesbaar voor een lezer van 1960: Bijvanck toont een ontwikkeling aan in de verhouding van individu tot maatschappij, die in de opeenvolgende hoofdstukken geadstrueerd wordt.

Figuren als Heine en Carlyle hebben nauwelijks iets gemeen. In een inleidende passage verklaart Bijvanck dat zij juist daarom bruikbaar zijn voor zijn betoog: zij geven de richting van een hele generatie aan. Vergelijking van deze twee onvergelijkbaren maakt essentiële trekken van de tijd los uit het individuele patroon, en doet tevens het persoonlijke sterker uitkomen. Men kan hier bezwaren tegen inbrengen (de stelling doet denken aan de romantische conceptie van een Zeitgeist), maar het is duidelijk dat alles in een dergelijk geval afhangt van de wijze waarop de wichelroede gehanteerd wordt. Wie over een historische gestalte schrijft heeft per definitie te maken met de onlosmaakbare relatie van een persoon en zijn omgeving, niet met een isoleerbaar verschijnsel. De enige redelijke eis die de lezer stellen mag is dat het individu niet tot een etalagepop van tijdsverschijnselen verkleed wordt, of, tegengesteld gevaar, in het luchtledige opereert. De benaderingswijze van de onderzoeker is niet aan vaste eisen gebonden zolang hij vat op de feiten heeft.

De uitwerking van zijn werkhypothese nu laat bij Bijvanck weinig te wensen over. Hij gaat uit van de feiten. In al zijn boeken begint hij bij de concrete werkelijkheid (het is wel eens vergeten door critici die de onvoorstelbare feitenkennis achter de soms wat kwasi-litteraire vormgeving niet zagen), en vandaaruit construeert hij zijn algemene ontwikkelingslijnen.

De uitingen van een schrijver (en mutatis mutandis van iedere belangrijke figuur) zijn voor Bijvanck de tekenen van een individu in zijn tijd. Een gedicht, een roman, is het directe gebaar van een persoonlijkheid die zijn plaats inneemt tussen zijn tijdgenoten. Door het steeds weer gelezen werk heen leert men de persoonlijkheid van de schrijver kennen, door de persoonlijkheid zijn tijd. ‘Poëzie is noodzakelijk of zij is niet’, zegt Bijvanck ergens, ‘zij is alleen belangrijk om de persoonlijkheid die er uit spreekt’. - een bekend geluid sinds Forum.

In Poëzie en leven heeft Bijvanck zijn concentrische methode helder toegepast. In soms iets te uitgebreide levensbeschrijvingen en analyses van het werk geeft hij een beeld van de ontwikkeling van de door hem besproken schrijvers (met verrassende terzijdes soms over wat nu modefiguren geworden zijn: Blake, Kierkegaard), en uit deze portrettengalerij leest hij een diepere ontwikkeling af. Eerst, bij Heine en Carlyle, de groeiende onvrede met de maatschappij, het verloren contact van hen die het ‘heldentijdperk’ nog meegemaakt hebben. (Terzijde: Bijvanck was een grondig kenner van de overgangstijd van 18de naar 19de eeuw, en had wel eens de neiging om de trekken van die periode te projecteren op de hele 19de eeuw.)

Dan, bij Balzac en Newman, na 1830 de nieuwe stormaanval op een samenleving die veranderd, gericht moet worden, en in 1840 de onvermijdelijke breuk - er is nog geen verzoening tussen individu en maatschappelijke ontwikkeling mogelijk. Balzac keert zich tegen de burgerlijke democratie, uit naam van verloren gegane aristocratische normen, en Newman, altijd al meer gericht op de onderwerping van zijn talent aan een groter geheel, trekt zich terug in het katholicisme.

De mannen die gevormd zijn door de gebeurtenissen van 1840, Hebbel, Clough en Baudelaire, proberen zelfs niet een verzoening met de maatschappij tot stand te brengen; het zijn solitairen, die loodrecht omlaag duiken in de eigen individualiteit - en juist daardoor aan het eind van hun leven weer enige aanraking voelen met wat Bijvanck noemt ‘het gewone leven’.

In de Nieuwe Wereld komt dan de eerste verwerkelijking van de voorvoelde mogelijkheden: op het voetspoor van de haast pantheïstische individualist Emerson, met zijn besef van de samenhang van alle verschijnselen, hervindt de soms barbaarse, soms hypersensitieve Whitman het contact met de hem omringende maatschappij, zonder iets van de eigen aard op te geven. Hier geen bezeerd isolement na de verguizing: hoezeer hij ook aanvankelijk miskend werd (behalve juist door Emerson!), Whitman heeft zich nooit een roepende in de woestijn gevoeld.

In Europa hebben de grote talenten het moeilijker. Ibsen echter vindt de aansluiting op eigen wijze, en daarmee is Bijvanck gekomen tot zijn eigen heden. De norm van de waarheid, gewonnen uit de onverbiddelijke zelfanalyse, geeft Ibsen een nieuwe greep op de werkelijkheid die hem omringt. Bijna al zijn figuren mogen in schuld ondergaan, de besten onder hen komen tot een zelfinzicht dat het contact met de werkelijkheid herstelt.

Samenvattend kan men dus de door Bijvanck geschetste ontwikkeling karakteriseren als de grootscheepse poging om de

[p. 16]

grens tussen twee cultuurperioden te overschrijden. Schrijvers zijn gevoelige registratie-apparaten: de breuk tussen het verleden dat hen gevormd heeft en de toekomst die zij vorm willen geven loopt dwars door hun persoonlijkheid heen. Het is die breuk en de ingespannen poging van enkele opeenvolgende geslachten om haar te overbruggen die Bijvanck heeft willen aanwijzen.

Ik kan niet ingaan op de analogie tussen Poëzie en lezen en Prometheus van Carry van Bruggen; evenmin kan ik meer dan in het voorbijgaan de treffende hantering van gegevens uit het arsenaal van de sociologie, de cultuurgeschiedenis en de psychologie, aanstippen. Alleen over het comparatistische aspect wil ik nog iets te berde brengen.

Men kan Poëzie en leven bepaald geen volmaakte comparatistische studie noemen. Er is teveel toeval in de keuze van de figuren, al geeft juist dat toeval vaak verrassende resultaten. Verder is het niet moeilijk andere aspecten te belichten door het materiaal anders te ordenen; door bijvoorbeeld de figuren uit de verschillende hoofdstukken anders te groeperen (wat op grond van hun leeftijd heel goed mogelijk is) zou een andere ontwikkeling gesuggereerd kunnen worden. Een dergelijk vliegen-afvangen heeft echter geen zin; Bijvanck heeft recht op zijn perspectief zolang hij de feiten geen geweld aandoet. Behalve misschien op één punt: zijn hele betoog loopt te zeer als een trechter uit op de eigen tijd. Zelfs deze pessimist



heeft zich blijkbaar toch niet kunnen onttrekken aan het algemene optimisme van zijn tijd en in de naaste toekomst het heil verwacht. Maar alweer, het is te gemakkelijk achteraf beter te weten.

Van comparatistisch standpunt echter is er één trek die de waarde van het boek sterk relativeert: niet het inzicht in de bijzondere verschijnselen was Bijvancks einddoel, doch het vastleggen van een historische ontwikkeling. De weg van concreet object naar algemene ontwikkeling is juist, maar het is de halve weg. Bijvanck leefde in een historistische tijd; de terugkeer naar het bijzondere, naar het concrete object stond niet op zijn programma. Maar zelfs onder comparatisten staat hij daarin niet alleen; de ‘wetten’ schuiven nog steeds als deuren tussen de onderzoeker en zijn object in.

Er zou meer aan en op te merken zijn, maar dat zou onbillijk zijn. Het is toch op zijn minst wel duidelijk, dat in de boeken van Bijvanck, en vooral in Poëzie en leven, spontaan iets ontstaat dat alle trekken van een beginnend comparatisme vertoont. Bijvanck is, voor de universiteit, een gemiste kans geweest. Deze man hoogleraar in 1890 zou betekend hebben: een goede school comparatisten (in verzet tegen hun leermeester, mag men aannemen) in 1920. In 1960 zijn wij nog niet zover. Dat menig Frans student door zijn Parijse hoogleraar naar Den Haag werd gestuurd om te profiteren van Bijvancks fabelachtige belezenheid is een schrale troost.