Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek tweede jaargang · nummer 60 · 6 juli 1960

De cirkel van het verraad

‘Everything is connected with everything’ zei Czeslaw Milosz op een der bijeenkomsten van het congres over ‘progress in liberty’, dat het ‘Congress for cultural freedom’ twee weken geleden in Berlijn gehouden heeft. Milosz is een Pool die nu in Frankrijk woont. Hij heeft The captive mind geschreven, een boek waarin hij de kronkels laat zien waartoe het individuele denken in staat is, bij het zoeken naar een modus vivendi in een totalitair geregeerde staat.

‘Wie beweert dat alles met alles te maken heeft’, zei Sidney Hook, Amerikaans professor in de filosofie, ‘verloochent het meest waardevolle instrument dat een mens bezit, namelijk de creatieve intelligentie, die ons in staat stelt verschillen waar te nemen, scheidslijnen te trekken tussen waar en onwaar, tussen goed en slecht. Die intelligentie is het enige middel om helderheid en daarmee wederzijds begrip te scheppen tussen mensen met verschillende ideeën, belangen, huidskleuren, historische achtergronden, etc.

If we can't get agreement this way we can't get it any other way’.

Het is het oude conflict tussen de mysticus of hoe men hem noemen wil, voor wie alle grenzen vervagen, en de rationalist die orde wil stellen op ongeordende zaken en die ervan overtuigd is dat de orde waarnaar hij streeft de enige onweerlegbare waarheid vormt. Er is al vele malen over geschreven, over de varianten en tussenvormen die er zijn, over de ravage die kan ontstaan wanneer de uitersten elkaar ontmoeten, soms in één ‘verscheurd’ mens, en elkaar vinden in een gemeenschappelijk fanatisme.

Een van de begrippen waaronder men het contrast kan vangen, althans benoemen, is dat van het verraad. Veel Afrikanen en Aziaten die aan het Berlijnse congres deelnamen ondervonden het praten aan een conferentietafel over de vraag of alles nu wel of niet met alles te maken heeft, als verraad tegenover de vraagstukken die zij in hun nationale samenlevingen moesten zien op te lossen, als een vorm van Westerse

[p. 2]

decadentie en onbegrip. Een van hen zei later: ‘Wat heeft het voor zin te discussiëren over het verband tussen Voltaire en de communistische revolutie, zolang er op zoveel plaatsen hongersnood en onderdrukking bestaan, zolang bijvoorbeeld Verwoerd ongestraft zijn apartheidspolitiek bedrijven kan?’ Men kan zeggen: dat is dan dom van die mensen, dat zij het verband niet zien. Andere Westerse deelnemers reageerden minder hooghartig en vroegen zich af: ‘Maar wat zouden zij dan willen? Dat wij hier een plan ontwierpen voor een meer effectieve bestrijding van de armoede in niet-Westerse landen? Of dat wij zouden besluiten onze regeringen en bedrijven te bewerken om te komen tot een economische boycot van Zuid Afrika? Dat kunnen wij niet en daar zijn wij niet voor. Wij zijn een gezelschap van professoren en schrijvers en niet een politieke “pressure-group”. Het is verraad tegenover onze functie als intellectuelen wannneer wij aan het concrete ageren de voorkeur zouden geven boven het abstracte denken. Wij beinvloeden het ageren door onze ideeën, maar wij moeten niet andermans werk willen overnemen’. Ook hier dus een oud dilemma: dat tussen woord en daad. Zowel de woord- als de daadmensen voelen zich zo nu en dan schuldig en steriel omdat zij het complementaire terrein verwaarlozen.

Verraad is hierbij een groot, maar toch ook wel verduidelijkend woord. Het is beter dan het kleurloze begrip ‘keuze’, omdat het duidelijk maakt dat er bij het kiezen tussen twee goeden of tussen twee kwaden toch altijd een rest overblijft, een besef van tekortschieten. De mysticus schiet tekort omdat hij de verlichtende, droge intelligentie ongebruikt laat liggen; de rationalist omdat hij werkt met een ‘rideau de clarté’, zoals Jeanne Hersch op het congres tegen Sydney Hook zei.

‘Alles gaat ten koste van alles’ is een geldige variant op de fraze van Milosz. Zulke algemeenheden krijgen pas overtuigingskracht wanneer men ze controleert aan de hand van eigen ervaringen of, omgekeerd, wanneer iemand ze als nieuw ontdekt als gevolg van wat hij zelf meemaakt. Trouw aan de ene waarheid kan betekenen ontrouw aan de andere. Het blijkt in de praktijk voortdurend onvermijdelijk te zijn de eerlijkheid te verraden ten behoeve van de vriendschap, de ene vriendschap ten behoeve van de andere, de goede smaak ten behoeve van de goede trouw, de verplichting ten behoeve van het plezier, het nieuwe begrip ten behoeve van het vroegere oordeel, met daarbij telkens: en omgekeerd.

Niemand ontkomt aan dit soort continuë verraad. Het heeft dus ook geen zin de constatering te laten volgen door vermaningen.

Het besef in een verraadscirkel te leven vergroot waarschijnlijk het begrip en de verdraagzaamheid tegenover de verraderselementen in de woorden en handelingen van anderen. Maar ook tolerantie en begrip zijn tenslotte geen absolute deugden. Een moraal, die deze twee idealen als centraal en onherleidbaar naar voren schuift, zou even snel verzanden in paradoxen, en daarmee in hypocrisie, als iedere andere.

K.L.P.