Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 4]

Spokenvrees
en zakelijke beduchtheid voor ontsnapte delinquenten
R.A.V. van Haersolte

Van tijd tot tijd wordt de publieke opinie verontrust door de ontsnapping van gedetineerden uit strafgestichten, of van personen die op last van de strafrechter werden verpleegd uit krankzinnigengestichten en psychopathenasiels. De opwinding pleegt haar toppunt te bereiken wanneer de ontsnapte zich aan een ernstig misdrijf schuldig maakt. Wordt er dan op gewezen dat een verhoogd ontvluchtingsrisico nu eenmaal inherent is aan de moderne methoden van opvoeding of therapie, dan gaat eerst recht een storm van schamperheid op.

Bij een al te nuchtere en rationele beschouwing - of liever gezegd bij een beschouwing die aan het mensdom te zeer nuchtere en rationele motieven toedicht - zou men zich over deze reacties kunnen verwonderen. Ieder mens kan toch op zijn vingers natellen dat er in den lande veel potentiële misdadigers, vele geestelijk gestoorden en vele psychopathen rondlopen die nog niet in een gesticht zijn opgenomen, of die na een verblijf aldaar wederom op vrije voeten zijn gesteld. Hoe vele is moeilijk te zeggen, maar hun aantal is in ieder geval vele malen groter dan dat van de ontsnapten. Wij allen lopen dagelijks de kans door een van hen te worden vermoord of op andere misdadige wijze te worden bejegend. Dat risico nemen wij omdat het ons een geringer kwaad voorkomt dan het leven in een maatschappij welke iedereen, van wie ook maar even denkbaar is dat hij een ernstig misdrijf zal plegen, bij voorbaat en levenslang achter slot en grendel zou zetten.

Aan de vrijheid betalen wij dus dagelijks onze tol van onvrijheid. De sleutel van het gesticht wordt spaarzaam gehanteerd, en wel door de strafrechter alleen naar aanleiding van een reeds gepleegd feit dat óf eens extra de aandacht heeft gevestigd op de gevaarlijkheid van de dader, óf hem het zedelijk recht om tegen opsluiting te protesteren voorlopig heeft ontnomen. In het eerste geval spreken wij van een ‘maatregel’, in het tweede van een ‘straf’.

Nu is de vrijheidsbeneming op zichzelve een lapmiddel, aangezien men het maar zelden gerechtvaardigd acht haar levenslang te doen duren en het merendeel der gevaarlijke personen dus vroeg of laat weer in de maatschappij terugkeert. Reeds om deze reden is het uiterst belangrijk hen tijdens de vrijheidsbeneming zodanig te behandelen dat zij er niet gevaarlijker, ja bij voorkeur minder gevaarlijk door worden. De tenuitvoerlegging van de straf of de maatregel wordt hier dan ook op gericht. Om deze gedragslijn te verdedigen behoeft men niet eens een beroep te doen op enige humanitaire plicht tegenover de delinquent; reeds de wens om het risico voor potentiële slachtoffers van toekomstige misdrijven zo gering mogelijk te maken moet leiden tot een beleid dat gericht is op genezing of opvoeding van de ingesloten persoon.

Wanneer nu de techniek van deze genezing of opvoeding bepaalde andere gevolgen heeft die het risico vergroten, dan zal men risico tegen risico moeten afwegen. Stel bijvoorbeeld dat voor een bepaalde categorie van delinquenten een vrijheidsbeneming van twee jaren heilzamer zou werken dan een van drie jaren, dan zou men moeten kiezen of men deze mensen reeds na twee jaar, maar dan met een betrekkelijk gunstige prognose, dan wel een jaar later met minder gunstige vooruitzichten op de maatschappij wil loslaten. Natuurlijk is dit een verzonnen voorbeeld; want hoewel de (gunstige) werking van een straf of maatregel inderdaad niet immer recht evenredig aan zijn duur is ligt de zaak stellig niet zo duidelijk en eenvoudig als in het voorbeeld is gesteld.

Wat echter wèl vaststaat is, dat aan de moderne, verbeterde methoden van opvoeding en genezing vaak een verhoogde

[p. 5]

kans op ontsnapping inherent is. Hier hebben wij dus een uit het leven gegrepen voorbeeld van een geval waarin de kwaliteit van de maatregel ten koste van de kwantiteit dreigt te gaan. Het resultaat van ontsnappingen is immers dat niet zo vele mensen zo lang buiten de samenleving gehouden worden als in de bedoeling lag. Dat zulks voor ons allen als potentiële slachtoffers van misdrijven een zeker risico met zich meebrengt moet een punt van overweging uitmaken. De overweger mag hierbij echter niet blijven stilstaan, maar moet mede in aanmerking nemen dat wij, aangezien het aantal ontsnapten toch altijd in het niet zinkt bij het getal der ontslagen patiënten en gedetineerden, een nog veel groter belang hebben bij de kwaliteit der ontslagenen dan bij de kwantiteit der ontsnapten. Per slot



van rekening is het niet zo veel erger door een ontsnapte dan door een ontslagen gedetineerde te worden vermoord (verkracht, bestolen enz. naar smaak). Een kleine kans op het eerste ware dus wel te wagen als een kans op het tweede daarmee verkleind kan worden. Het is misschien een teken van moed, en zeker van gezond verstand, zijn vrees te bewaren voor dagene wat het meest te vrezen is.

Aan dit gezond verstand lijkt het in ingezonden stukken vaak, en in redactionele kolommen soms deerlijk te ontbreken. Bij herhaling kan men beschouwingen lezen die blijk geven van een niet rationeel gedoseerde vrees, welhaast angst, voor ontvluchte patiënten of gedetineerden. De vraag dringt zich op uit welke verborgen bronnen deze gevoelens worden gevoed.

Om te beginnen zou de vrees voor de risico's van een nieuw gestichtsregime gezien kunnen worden als een geval van de bekende regel, dat een nieuw soort gevaar meer vrees pleegt aan te jagen dan een gevaar dat men van kindsbeen af in zijn levensverwachtingen verdisconteerd heeft. De gevaren van de ijzeren spoorweg maakten op onze overgrootouders, die van straalvliegtuig en radioactiviteit maken op ons grote indruk.

Voorts is de ontsnapping van een gevangene of van een geestelijk gestoorde een ‘gebeurtenis’, en reeds daarom iets dat meer tot de verbeelding spreekt dan de alternatieve bron van risico, het vasthouden aan verouderde methoden in een gesticht. Bij al wat ons aan onaangenaams wedervaart zijn wij geneigd, als een primitief mens bij ziekte of sterfgeval, te zoeken naar een bepaald evenement, liefst een bepaalde ‘daad’, die als oorzaak en daarmee als zondebok kan fungeren. Veelal zoekt men die oorzaak dan ook nog in een bepaalde richting, namelijk onder de dingen die ons toch reeds een bijzondere angst inboezemen.

Nu is een ontsnapte krankzinnige of gevangene wel in bijzondere mate ‘eng’. Slavernij, gevangenschap en ballingschap stonden voor het sacraal besef der oude volkeren veelal gelijk met verblijven in het dodenrijk. Degene die wij tot slaaf, tot gevangene of tot balling hebben gemaakt is verwijderd uit de normale maatschappij, afgesneden uit het land der levenden. De middeleeuwse kerker, duister en onderaards, lijkt nog een beeld van graf en infernum. Maar ook de latere strafgevangenis werkte dusdanig op de verbeelding, dat juist haar archaïsch-grimmige attributen in cartoons en dergelijke nog altijd voortleven. De bajes is een onbekende, andere wereld, waar degenen voor wie ‘onder ons geen plaats meer is’ worden verborgen achter muren, nummers en gevangeniskleding. Ook hij die in een krankzinnigengesticht is opgenomen wordt duidelijk als ‘sacer’ gezien en staat als medemens buitenspel.

In dit licht worden de paniekachtige reacties op de ontsnapping van gestichtsbewoners volkomen begrijpelijk. De slaaf, de gevangene, de balling, de tuchthuisboef of dolhuisgast die zijn ‘apartheid’ doorbreekt en in onze wereld wil gaan meespelen begroeten wij met soortgelijke gevoelens als een wederganger die zich aan onze tafel zet.

Daarbij komt dat een strafrechtelijk van zijn vrijheid beroofd medemens inderdaad een zonde-bok is. Niet bepaalde mensen, maar bepaalde daden willen wij buiten onze maatschappij houden. Wij willen die niet begaan, niet ondergaan, niet zien en niet horen. Dat alles hangt samen. Als wij de ge-

[p. 6]

dachte aan een bepaald soort daden als rendabele mogelijkheid binnen ons gezichtsveld lieten opkomen zouden wij ons noch tegenover onszelf, noch tegenover anderen meer veilig voelen. Wij willen weten dat ‘crime does not pay’ (vergelding) en dat degenen die voldoende slecht econoom zijn om haar toch te verkiezen veilig achter slot en grendel zitten (eliminatie). Een vrij en straffeloos rondlopend misdadiger zou ons al te zeer herinneren aan hetgeen ook onszelf actief of passief wel eens zou kunnen ‘overkomen’. Dat in bepaalde gevallen, waarin de dader kennelijk niet een met de onze vergelijkbare keuzemogelijkheid heeft gehad, de vergelding achterwege blijft vinden wij best, mits de eliminatie dan ook maar grondig zij en de dader dus duidelijk gestempeld worde tot lid van een gans ander genus, dat niets menselijks met ons gemeen heeft.

Natuurlijk kan de eis dat een bepaald persoon uit de maatschappij verwijderd worde ook zakelijker gefundeerd zijn. Doch het is



goed te beseffen dat in deze eis ook een component zit die ‘irrationeel’ moet heten in dezelfde zin als waarin wij de roep om vergelding ‘irrationeel’ plegen te noemen.

Nu laat zich stellig verdedigen, dat het niet goed voor ons en voor de wereld zou zijn wanneer wij aan deze irrationele impulsen ook niet ‘het hunne’, dat wil zeggen binnen redelijke grenzen bevrediging gunden. Het lijdt voor mij geen twijfel dat uit dien hoofde bijvoorbeeld in de gevallen van de zwaarste oorlogsmisdadigers niet alleen een zware vergelding, maar ook een radicale uitbannning geëist mag worden, zodat wij het volste recht hebben tegen ontsnapping van dit soort lieden luidkeels te protesteren. Maar laten wij ons dan niet wijsmaken dat wij hiertoe gedreven worden door de vrees voor herhaling; want dat is juist met betrekking tot deze gevallen wel een heel onwaarschijnlijk klinkende smoes.

De kwestie der commune delinquenten is veel ingewikkelder. Hier zijn enerzijds opvoeding-tot-vrijheid, anderzijds onschadelijkmaking-door-opsluiting inderdaad zakelijk relevante factoren, die men nuchter tegen elkander kan afwegen. En hier krijgen de irrationele motieven dus een kans die zij zich niet laten ontgaan om een zakelijke discussie te vertroebelen.

Teneinde de gedachtenwisseling in het rechte spoor te brengen zou men aan de factoren die ik gemakshalve, maar zonder de bedoeling van denigratie, de ‘irrationele’ heb genoemd, namelijk de behoefte tot vergelding en tot eliminatie, een eigen stem in het kapittel moeten toekennen. Men zou hun althans de vermomming moeten afrukken waarin zij zich thans onder de kapittelheren hebben gemengd; eerst dan kan de vraag of aan henzelf een stem toekomt zonder begripsverwarring aan de orde worden gesteld; eerst dan ook kan het gewicht van de stem die wij hun naar alle waarschijnlijkheid inderdaad zullen moeten toekennen in het volle daglicht worden afgewogen.

Als bezwaar tegen het cadeaustelsel is aangevoerd, dat door het samenkoppelen van verschillende handelsartikelen het economisch inzicht in de prijs wordt bemoeilijkt. Men wachte zich er voor in penalibus het slachtoffer van soortgelijke verleidingen te worden. Wie geen asceet is moet zich van tijd tot tijd wel eens wat vergelding permitteren. Maar laat hij zich goed rekenschap geven van de prijs die hij daarvoor betaalt; dan zal hij er misschien wat zuiniger mee zijn.