Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek tweede jaargang · nummer 59 · 29 juni 1960

Eenheid als kweekproduct

In The Village Voice, een weekblad uitgegeven voor de bewoners van Greenwich Village in New York, was vorige week een cartoon van Jules Feiffer te vinden waarin een sluikharig meisje haar jongere broertje een sprookje voorleest. Het sprookje is ongeveer als volgt: ‘Er waren eens twee landen die bijna altijd met elkaar overhoop lagen, maar toch nooit helemaal. Op een goede dag maakt het hoofd van een dezer landen een verschrikkelijke vergissing. Maar gezien de gevaarlijke tijden en in het belang van nationale eenheid besloten zijn landgenoten die vergissing niet au sérieux te nemen, en hem tot een nationale held te verheffen. Toen maakte het hoofd van het andere land een verschrikkelijke vergissing. Maar gezien de gevaarlijke tijden en in het belang van nationale eenheid besloten zijn landgenoten die vergissing niet au sérieux te nemen, en hem tot een nationale held te verheffen.

‘De twee staatshoofden begrepen toen dat hun landgenoten zich uitsluitend dan

en bloc achter hen schaarden, wanneer zij een verschrikkelijke vergissing maakten. En dus, wanneer er moeilijkheden in hun landen waren, hanteerden zij de “verschrikkelijke vergissings-politiek”. Het gebeurde dan dat eerst een der staatshoofden per vergissing de ander beledigde, en dat deed zijn landgenoten zich dan en bloc aaneenscharen. En dan ging het andere staatshoofd per vergissing landen bezoeken waar hij met zekerheid onvriendelijk ontvangen zou worden, en dat deed zijn landgenoten zich dan aaneenscharen.

En hoe hechter de twee landen zich aaneenschaarden, hoe minder er over een te volgen beleid werd gesproken. “Dit is het tijdstip niet om iemand met blaam te treffen,” zeiden de bewoners van beide landen. En zo kwam het dat verschrikkelijke vergissingen steeds werden gemaakt vlak voor ontwapenings- conferenties, economische depressies en verkiezingen met onzekere uitslagen. Er waren geen oorlogen meer. Alleen maar verschrikkelijke vergissingen die oorlog

[p. 2]

bijna onvermijdelijk maakten, en die ieders defensiebegroting vergrootten. Niemand dacht er meer over anderen de schuld te geven. En er was nationale eenheid tot het einde der dagen.’ Het broertje aan wie het sprookje werd voorgelezen, verzucht dan aan het eind van het verhaal: ‘Ik ben gèk op happy endings’.

Deze anecdote is een illustratie van wat Walter Lippmann in zijn in 1922 verschenen standaardwerk Public Opinion ‘the manufacture of consent’ noemde, en een van de moralen van het sprookje zou dan ook kunnen zijn, om een bekende advertentie te parafraseren: ‘Never underestimate the power of propaganda’. Deze propaganda heeft sinds het incident met de U-2, de mislukte top-conferentie in Parijs en president Eisenhower's bezoek aan het Verre Oosten aan beide zijden van het IJzeren Gordijn op volle toeren gewerkt.

Wie, bijvoorbeeld, bedacht de spandoekleuze, ‘Thank you, Mr. President’, waarmee Washington president Eisenhower na zijn terugkeer uit Parijs verwelkomde? Thank you, waarvoor? Voor het verstrekken van een gelegenheid aan premier Chroestjov beledigende taal te uiten? Een tweede voorbeeld van deze ‘fabricage van instemming’ leverde de televisie-uitzending van de persconferentie die premier Chroestjov vlak voor zijn vertrek uit Parijs hield. Iedere keer wanneer de Franse tolk het Russisch vertaalde, nam de Amerikaanse televisie-commentator de gelegenheid waar de t.v.-kijkers bij voorbaat op een paar fijne punten in de Engelse vertaling (die op de Franse volgde) te wijzen - en vaak zo, dat het accent op zinsneden viel die daardoor min of meer lachwekkend werden, zinsneden die in het verband van de gehele vertaling weinig of geen belang hadden.

Op gelijke wijze leverde de commentator de tekst bij de beelden van de sprekende Chroestjov. ‘Kijk, nu gaat hij zijn vuist schudden tegen Amerika!’, ‘Hier beledigt hij Mr. Eisenhower!’, ‘De mensen in de zaal zijn het helemaal niet met hem eens!’ Hoe meer hij zijn best deed de televisiekijkers

tegen Chroestjov in te nemen, hoe duidelijker het mij werd dat Chroestjov zich helemaal niet zo liet gaan als de commentator en later ook de kranten mij wel wilden doen geloven. Ik kan zelfs zeggen dat ik de Sovjet premier tamelijk gevoelig vond in zijn reacties op de zaal met journalisten, soms zelfs bescheiden en terughoudend. Ik heb deze indruk aan die van anderen die het programma hadden gevolgd, getoetst, en kwam tot de ontdekking dat ik niet de enige was die er zo over dacht.

Het is te betwijfelen of de commentator bewust zijn monoloog zo inkleedde dat de televisie-kijkers een negatieve indruk van de Sovjet premier zouden opdoen. Waarschijnlijker is het, dat de commentator zelf op zijn beurt beinvloed was door de stereotypie waarvan iedere op de voorgrond tredende politicus vrijwel onmiddellijk het slachtoffer wordt. Deze stereotypie is deels het resultaat van het vereenvoudigingsproces dat automatisch optreedt wanneer een gebeurtenis, of een persoonlijkheid, in een ‘public opinion’ wordt omgezet, en deels is het het werk van instanties en personen die bewust betrokken zijn bij de vorming van deze mening.

In de berichten over de recente reis van president Eisenhower naar het Verre Oosten werd veel aandacht besteed aan de enorme mensenmassa die hem in Korea verwelkomde, een welkom dat hartelijker, warmer en indrukwekkender was dan zelfs de ontvangst in Manilla - zo zeiden de kranten. Maar in een NBC televisie-uitzending vanuit Tokio, waarin werd nagepraat over de reis en de relletjes in Japan, deed zich een merkwaardig incident voor, dat een ander licht op deze berichten wierp.

In deze uitzending uit Tokio zag men twee Amerikaanse televisie-commentators en een Japanse journalist. De laatste werd naar zijn mening gevraagd over de ontvangst van de Amerikaanse president op Taiwan en in Korea, en de Japanner begon met te zeggen dat, zoals iedereen wel wist, beide gebieden lange tijd onder Japans bewind waren geweest. Refererend aan de anderhalf miljoen mensen die in Korea te hoop liepen, zei hij dat deze demonstratie niet zozeer ..... Hier werd hij abrupt onderbroken door een van de Amerikanen die naast hem aan de tafel zat, en deze maakte de zin verder voor hem af: de demonstratie was natuurlijk een extra hartelijk welkom voor de president, nu zijn bezoek aan Tokio was afgelast - de Koreanen wilden daarmee aantonen hoezeer zij verontrust waren over de ongeregeldheden in Tokio.

[p. 3]

Het is duidelijk wat de Japanner had willen zeggen: de demonstratie was niet zozeer een uiting van verbondenheid met de Verenigde Staten, dan wel een uiting van leedvermaak over de moeilijkheden in Japan, een natie waar de Koreanen het nog steeds niet zo best mee kunnen vinden. Het is een klein accent-verschil, maar toch niet onbelangrijk in het beeld dat de televisie-kijkers en de krantenlezers zich van een internationale toestand kunnen vormen.

Deze ‘accent-verleggingen’, deze ‘manufacture of consent’, worden vooral noodzakelijk wanneer een extrovert politiek beleid wordt gevolgd, wanneer presidentiële bezoeken worden aangekondigd als ‘goodwill missies’. Immers iedere gebeurtenis die zou kunnen suggereren dat er minder goodwill is dan men gehoopt had, wordt in een dergelijk beleid een prestige-crisis. Om die reden is het niet-doorgaan van het bezoek van president Eisenhower aan Japan alleen al van ernstiger aard, dan wanneer de president een gewoon officieel bezoek had gebracht, of had willen brengen. (Op hetzelfde niveau ligt de onhandige Amerikaanse propaganda met betrekking tot hun kunstmanen en satellieten: terwijl Moskou alleen melding maakt van geslaagde projecten, kondigen de Amerikanen het lanceren van een raket met veel fanfare van tevoren aan - met het gevolg dat iedere mislukking nog eens extra wordt onderstreept).

Vooral na de dood van Foster Dulles heeft president Eisenhower zich hoe langer hoe meer geïdentificeerd met een beleid van ‘goodwill missies’, een beleid dat Secretary of State Christian Herter onlangs ‘personal diplomacy’ heeft genoemd, toen hij verklaarde dat deze koers niet langer zou worden gevolgd. Het zal wel een kwestie van terminologie zijn, maar onder ‘personal diplomacy’ versta ik toch iets anders dan het maken van goodwill reizen en het leggen van contacten die noodzakelijkerwijs zeer beperkt en tot op zekere hoogte zelfs kunstmatig zijn.

George F. Kennan, de vroegere ambassadeur van de Verenigde Staten in Moskou, pleitte in zijn reeks lezingen over de BBC in 1958: ‘... (het zijn niet) de koortsachtige ontmoetingen van vooraanstaande staatslieden, onder de schijnwerpers der publiciteit,

De tekeningen in dit nummer zijn van Peter Vos

die wij nodig hebben; wat ons kan helpen is het geduldige, rustige, ordelijke gebruik van normale, niet openbare verbindingskanalen tussen de regeringen, zoals die in de loop van de eeuwen zijn gegroeid en hun waarde hebben bewezen’. Kennan maakte echter geen gewag van het feit dat Moskou zelf, en met name Chroestjov, de voorkeur geeft aan ‘openbare verbindingskanalen’ en dat het door het Westen gevolgde beleid deels geconditioneerd is door die voorkeur.

Het is te betreuren dat president Eisenhower zijn acht jaren in het Witte Huis niet onder beter omstandigheden kan beëindigen, maar tegelijkertijd is er misschien geen beter tijdstip voor een diplomatieke koerswijziging.

H.L. Leffelaar