Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 13]

Van oude boeken
De Waterman herlezen
J.J.D. Rijk

arthur van schendel: De Waterman

Naar de boeken van Arthur van Schendel werd ik pas weer benieuwd toen ik een jaar lang niet ver woonde van de rivieren, en de Waal zag bij Bommel, Zuilichem en Herwijnen; namen die de regen dragen en de heldergrijze luchten van De Waterman. Het zegt iets over de kracht van een kunstenaar wanneer hij het beeld van een landschap kan vastleggen, ook al gebeurt dat in het ontvankelijk gemoed van de zeventienjarige; een felle zon op de zee is voor mij onontkoombaar een gouden plein (Roland Holst), en wie in de Provence was kent de moeite om de tegenstrijdigheden van Cézanne en Van Gogh te ontlopen en zélf te kijken, door deze dwingelanden heen. Wie De Waterman las ziet de Waal: koninklijk en onbewogen, breed onder oude grijze luchten, terwijl de Maas zo dichtbij een lieflijke rivier blijft tussen de groene oevers, ten prooi aan Werumeus Buning. Ik kon Van Schendel niet ontkomen.

Na zijn dood in 1946 viel Arthur van Schendel officiële erkenning ten deel, en stilzwijgen. De overheid heeft hem voorzichtig en met mate geëerd door zijn peinzende beeltenis in het Leidsebosje te verstoppen, en de voorbijgangers kunnen denken dat hij klassiek is geworden en onleesbaar. Misschien nog een paar generaties en het beeldje is het onderwerp van een quiz, en alleen de winnaar kan zich dan nog één, twee romans herinneren. Men spreekt niet meer over hem, maar toch was hij de schrijver die door zo verschillende lezers als Marsman, Donker en Ter Braak bejubeld werd; onze kandidaat voor de Nobelprijs, wiens boeken de lezers in twee kampen verdeelden: op school was Van Schendel lezen wel een toetssteen voor de ware smaak, zij het dan voor hen die zich overgaven aan zijn melancholieke ritme.

Maar na de schooljaren, en vooral sinds de oorlog? Er wordt niet meer over hem gesproken, en zeker niet getwist. Na het eindexamen heb ik Van Schendel nooit meer echt gelezen, alleen wat beduimeld en verbaasd bekeken; hij stond terzijde als in zovele kasten waarschijnlijk, en hield de weemoed om zich van voorbije verrukking. Boeken als Een Hollands Drama, De Waterman, Het Fregatschip hebben weinig te bieden in de jaren dat men uit is op het - althans verbaal - omkeren van de huiselijke meningen, wanneer men meent dat ervaring en nieuws te vinden zijn in ideeën die zich polemisch laten formuleren en die de actualiteit kunnen valstrikken. De prijs voor deze belangstelling is ingewikkeldheid: een verhaal, dacht ik, dat kan ik op straat wel zien, en beter ook; en schilderijen leken me een jaar lang een omslachtige manier om iets te zeggen. In deze behoeften voorziet Van Schendel niet, en dus raakte hij uit het zicht op de plank van mooie boeken. Een enkel gesprek nog, een verdediging uit de herinnering gevoerd tegen hen die vonden dat hij zijn verhalen in schoonheid smoorde, maar erg overtuigd klonk het niet.

Wie gaat herlezen om te herkeuren hoede zich voor de gedachte dat hij nu, na bewondering en apathie, het voldragen oordeel kan uitspreken, of dat hij nu vrij is van behoeftes in zijn lectuur. Wie zijn behoeftes miskent en alleen uit nieuwsgierigheid een oud boek weer opneemt, spreekt vlug hautain: men herleest de oude betovering, maar het wordt dan al snel boekhouden.

De eerste bladzijde van De Waterman is me altijd bijgebleven: de jongen in de mistige uiterwaard, huiverend weggedoken achter een stapel rijshout als hij een schot hoort. Hij ziet het lichaam van de douane vallen en ziet het wegslepen naar de waterkant; een plons. Hij rent naar huis, één voet steeds in het karrespoor om de dijk te houden. Maarten Rossaart wordt een eigenzinnig kind na die belevenis, het water dat hem trekt verbergt nu zijn angstig geheim. Hoewel het hem verboden is en hij aan zijn ‘slechtheid’ niet wil toegeven, brengen zijn voeten hem steeds weer naar de waterkant, maar hij speelt er alléén. Zijn vriendjes vinden hem een sufferd want hij wil het anders: zij alleen ‘om de bezigheid voor de handen en de voeten’. Thuis wordt hij vermaand en gestraft, maar hij blijkt een lastige jongen die over het gezin van benepen vrome mensen schande brengt en er de orde verstoort.

Daarmee is de omgeving en het thema in

[p. 14]

de eerste bladzijde gegeven: water, doem en opstandigheid. Maar wat volgt is geenszins een gewone, psychologische roman-ontwikkeling: de opstandigheid neemt nergens scherpe, uitdagende vormen aan, alles blijft gedempt en men kan beter spreken van de weerbarstigheid van Rossaart. Hij is niet het handelend middelpunt van het drama, maar hij ondergaat het gebeuren. Het verrast, nu men niet meer aan Van Schendel gewoon is en moeite heeft om zijn ritme en zijn taal te vatten. Van Maartens spel tot Rossaarts eenzaamheid, uitgestoten en legendarisch, van de Napoleontische tijd tot na de drooglegging van de Haarlemmermeer en de Doleantie wordt het verhaal in episodes verteld, die echter nergens high-lights worden. Steeds komen de wendingen zonder sensatie, als een nuance in het verhaal van de verteller meer dan als een beweging in het karakter van de hoofdpersoon of zijn omgeving. Er is verwantschap met het posthuum gepubliceerde Het Oude Huis, waarin de geslachten der mensen zonder nadruk (en ook te kleurloos, naar mijn smaak, om indruk te maken) komen en gaan onder de grijze luchten die Van Schendel het meest bemint; en hoewel De Waterman aan gebeurtenissen en entourage veel rijker is, is het Van Schendel ook hier niet te doen geweest om de psychologie van één figuur. Rossaarts leven wordt verteld als een sage, in schimmen en schaduwen.

Het is daarom ondoenlijk het verhaal verkort weer te geven: er gebeuren voor en met Rossaart veel dingen, maar dat is niet de hoofdlijn; zelf blijft hij figuur in de vertelling van Van Schendel. De met schuld en zonde beladen jongen wordt jongeman, en zelfbewust, en wanneer het geloof en vooral de omgeving zijn liefde voor een rooms meisje in de weg staan, verlaat hij het huis. In die periode, los van de kerk en verlost van het verstikkende praten over de zonde, komt hij in aanraking met de Zwijndrechtse nieuwlichters, wier leider Stoffel Muller in het boek Wuddink heet. Hij deelt hun hoopvolle verwachtingen en hun gezamenlijke eigendom en na acht jaren van wachten kan hij met Marie gaan varen, maar zonder papieren. Hij is dan al een getekende, een ketter. Na het schamele einde van de broederschap wordt hij steeds eenzamer: hun kind verdrinkt, Marie blijft aan de wal, wat hij verdient geeft hij weg, en nadat Marie gestorven is zinkt ook de Waterman in de rivier. Het is, zonder de sfeer van de verteller, niet eens het stramien van het verhaal; de gebeurtenissen sluiten alleen de kring steeds nauwer, maar van een psychologische ontwikkeling bij de hoofdpersoon is niet veel te merken. Hij blijft die hij was: weerbarstig, behulpzaam, een man van weinig woorden die aan het water leven moet. De gebeurtenissen hebben hun loop over hem genomen, hij is slechts figurant onder de grote luchten van de rivieren. Zijn reacties zijn nauwelijks belangrijk; zijn hybris is zijn eigenzinnigheid tegen een Hollands bestel van aanmatigende kleinheid, maar grote conflicten en vertwijfelingen blijven uit. Geen wonder dat Marsman, de lyricus, dit boek had willen schrijven! ‘God straft geen onschuldigen, waarom hij het ongeluk zendt kunnen wij niet verstaan en het is niet aan ons daarnaar te vragen. Wij zullen het ook nooit weten want wij zijn maar wie wij zijn’.

Sociologen zullen in De Waterman wellicht een roman zien over de ‘communistische’ beweging van Stoffel Muller; historici een roman over de dijkenbouw, de binnenvaart of de theologische twisten, maar het lijkt me dat dit allemaal bijzaak is. Nergens etaleert Van Schendel zijn historische kennis, nergens wordt het verleden zelf hoofdpersoon. Voor die verleiding valt Van Schendel niet, maar men merke op hoeveel informatie en kennis de lezer hier wordt geboden, als het ware gesouffleerd! Toch had hij een dergelijke roman nooit in de tegenwoordige tijd kunnen plaatsen; een sage, een verhaal met een eigen onuitgesproken noodlot kan alleen die verhevenheid krijgen in het verleden, in de verheven vaagheid.

Het is, na herlezing van een dergelijk boek, eerst dat verwijt dat men overhoudt: te weinig contouren, te weinig variatie en beweging in de karakters, en vooral te veel stemming. En toen ik Een Hollands Drama overlas dacht ik dat ik gelijk had: zeker daar schiet de stemming tekort als middel om de demonie, de perversiteit te schetsen. Maar in De Waterman kan het: daar gaat het niet om de psychologie.

Smoort het verhaal nu in schoonheid? Men ontkomt niet aan de opzettelijkheid van Van Schendels zinsbouw en zijn fameuze ritme, en zelfs van zijn woordkeus. Ook al is die aangepast aan de situatie, met het woordgebruik van eenvoudige mensen (‘Tiel, die altijd aanmerking op hem had’), het is een gewoonte die de lezer moeite kost en die de schrijver zelf op een afstand houdt, namelijk op dezelfde afstand als de toeschouwende omgeving. Zeker voor Een Hollands Drama is die stijl te bekrompen, en wanneer Van Schendel dan vertelt in de stemmingen van de berustende omstanders belemmert dat de ontwikkeling van de figu-

[p. 15]

ren. Zij raken bekneld in de stijlmiddelen, tussen hen en de lezer staat de schrijver te nadrukkelijk. Het lijkt me dat De Waterman een hoogtepunt zal blijven in het werk van Van Schendel, omdat deze resten van Tachtig in deze opzet niet storen, al moet men zelfs hier moeite doen ze te overwinnen. Maar de soberheid van het verhaal in grijze tinten, en het wijde beeld van het land langs de Waal, helder als een pentekening, maken me dit boek ondanks alle bezwaren dierbaar.

Tenslotte: hoe verschillend zag het literaire leventje er uit bij het verschijnen van dit boek! Wie Ter Braaks recensie herleest, komt eigenlijk niet veel te weten over De Waterman: Ter Braak neemt het in verdediging tegen de sensationeler schrijvers, en voert verder een polemiek voor het bestaansrecht van een auteur en zijn meningen in zijn boek. Wie De Waterman nu leest, heeft moeite met de geresigneerdheid van Van Schendel, zo zijn we gewend naar de ideeën van de schrijver te vragen.