Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek tweede jaargang · nummer 57 · 15 juni 1960

Zetelverplaatsing

‘Het Westen mag niet dichtgroeien met in elkaar overgaande steden en uit hun voegen rakende dorpen. In 1980 zitten we vermoedelijk al vast. Voor de groei van 1980 tot 2000 heeft niemand nog een oplossing. Decentralisatie is onvermijdelijk. De keuze ten aanzien van het regeringsapparaat is verplaatsing als geheel of verplaatsing van een deel. De zakelijke nadelen van algehele verplaatsing worden vermoedelijk overtroffen door de voordelen, maar er is emotionele weerstand. Verplaatsing van een deel wordt in brede kring aanvaard, maar zelden door de betrokken diensten. Aanvaardbaar zou wellicht zijn:

a.	nadere studie over voor en tegen van algehele verplaatsing;
b.	aanwijzing van een (tweede) “schrijftafel”, waarheen in elk geval de diensten, die wat losser staan van het centrum, kunnen verhuizen’.

Dit is de conclusie van een artikel over de verplaatsing van het regeringscentrum, dat dr W. Drees jr ruim een jaar geleden

publiceerde in Maatschappijbelangen, het maandblad van de Nederlandsche maatschappij voor nijverheid en handel. Het plan was niet nieuw. Verplaatsing van de regeringszetel wordt al enkele jaren - het laatst een paar weken geleden - bepleit door het Eerste-Kamerlid mr R.H. baron De Vos van Steenwijk, en ook door het landbouwschap. De heer De Vos van Steenwijk meent dat de Veluwe, in de buurt van Apeldoorn, het meest in aanmerking komt als nieuwe vestigingsplaats; de heer Drees geeft de voorkeur aan een meer noordoostelijk gelegen punt. Een voordeel van de Veluwe is onder andere, dat de afstand en daarmee de communicatieproblemen kleiner zijn. Ten gunste van het noordoosten kan men aanvoeren, aldus de heer Drees, ‘dat de Veluwe intact moet blijven, dat het noordoosten het enige gebied van ons land is dat een krachtige stimulans behoeft en dat grond - en tot op zekere hoogte ook arbeid - in het noordoosten minder kost dan in centraal-Gelderland’.

[p. 2]

De heer Drees bespreekt in zijn stuk de bezwaren. De bewering dat een leger Den Haag een dode stad zou worden bestrijdt hij: ‘De verplaatsing van het regeringscentrum zou vermoedelijk genoeg zijn om de gewone groei van de Haagse agglomeratie (100.000 per tien jaar) gedurende een tijd te onderbreken. Melbourne en Istanboel zijn geen dode steden geworden al werd de hoofdstad verplaatst naar Canberra en Ankara. De Dam is ook niet doods geworden, al verliet het bestuur van Amsterdam de schepping van Van Campen en al werd Indonesië souverein’. Hij erkent het bezwaar van de afstandsvergroting tussen regeringszetel en bevolkings- en industriecentrum. ‘Dit is een onvermijdelijk gevolg als men bij uitbreiding van een zaak het kantoor niet langer in de fabriek onderbrengt. Anderzijds wordt de communicatie binnen een nieuw centrum makkelijker dan thans, nu men moet forensen vanaf Leiden of Morgenstond’. Hij geeft toe dat een nieuwe stad met louter ambtenaren geen wenselijk ideaal is. ‘Daarom is het goed om te bouwen tegen een bestaande stad aan, om ook een Technische Hogeschool of Universiteit daar te vestigen en om lichte industrie aan te trekken’. Bij de bestrijding van dit bezwaar speelt hij met recht Den Haag tegen Den Haag uit ‘De ervaring met Den Haag leert dat een goedgebouwde stad, tevens regeringscentrum, aantrekkingskracht biedt, zodat ook een nieuw centrum een veelzijdig karakter zal krijgen’. Tegenover het argument, dat hij de menselijke kant van de zaak verwaarloost omdat hij niet voldoende ontzag zou tonen tegenover de traditiewaarde van het Binnenhof, stelt hij, dat het voorstel juist is gebaseerd ‘op aandacht voor de mens en zijn wonen, zijn spel en zijn contact met de natuur. Het gaat om het levensgeluk van vele duizenden. Dat daarvoor met een traditionele vestigingsplaats moet worden gebroken kan moeilijk een beslissende factor zijn’. Als verdere voordelen noemt hij de verlichting van de woningnood voor hen die in Den Haag achterblijven, en de vergroting van de

kans om te komen tot een harmonische ontwikkeling van de Nederlandse economie.

Er is nog een andere kant. Niet alleen het heil van de vijf miljoen mensen, die in de Hollanden te dicht op elkaar wonen, is bij de zetelverplaatsing betrokken, maar ook dat van de ruim zes miljoen daarbuiten. Het verleggen van het regeringscentrum naar het noordoosten is een uitstekend middel om een evenwicht tussen het westen en ‘de provincie’ tot stand te brengen, om een eind te maken aan het verlichte kolonialisme in eigen land.

Het schip van staat helt op het ogenblik te veel naar bakboord over. Het politieke, het economische en het culturele centrum liggen in het Westen. Zo nu en dan krijgt de provincie een toneelgezelschap toegeworpen een hogeschool, een industriele vestiging of een buitendienst van een ministerie, maar het zwaartepunt blijft de vierhoek Haarlem-Amsterdam-Utrecht-Rotterdam. Voor deze situatie zijn tientallen historische, geografische en economische oorzaken en noodzaken aan te geven, maar daarmee kan men de ontevredenheid in ‘overig Nederland’, het gevoel, en in veel gevallen trouwens ook de zekerheid, achtergesteld en verwaarloosd te worden, niet wegpraten. Er is vrijwel niemand in het westen die het idee heeft dat het volle leven zich afspeelt in een andere windstreek van het land. Er zijn hier maar weinig advocaten, journalisten, leraren, professoren, doktoren etc., die ernaar verlangen te emigreren naar een ander landsdeel. Er is geen westelijk minderwaardigheidsgevoel, maar wel een oostelijk, een zuidelijk en een noordelijk.

Men praat veel over decentralisatie van de industrie, spreiding hoger onderwijs en cultuurspreiding, maar het ziet er niet naar uit dat dit alles boven het stadium van ‘een beetje meer dan vroeger’ zal uitkomen. Dat hoeft ook niet. Industrie noch cultuur zijn bij een vèrgaande spreiding gebaat.

[p. 3]

Ook een spreiding van overheidsdiensten zou eerder desintegratie scheppen dan harmonie. Er is nu een commissie ingesteld, onder voorzitterschap van dr W. Drees Sr, die moet onderzoeken welke onderdelen van het overheidsapparaat eventueel voor verhuizing uit Den Haag in aanmerking komen, met daarbij de uitdrukkelijke opdracht niet de vraag te onderzoeken of de regering in haar geheel een andere stad tot zetel zou moeten kiezen. Het is jammer dat deze restrictie gemaakt is, want daardoor dreigt men af te werken op de halve maatregel der gedeeltelijke verplaatsing, en komen de vooren nadelen van een radicale zetelverlegging niet duidelijk aan het licht.

De enige manier om een soort gelijkwaardigheid tussen de twee gebiedsdelen tot stand te brengen is het overbrengen van een der centra van het westen naar de provincie. En het enige centrum waarbij dit praktisch (onder andere financieel) mogelijk is, waarbij dus de banden met de oude omgeving zonder levensgevaar voor een der twee betrokken patienten - de stad Den Haag en het landelijke bestuursapparaat - verbroken kunnen worden, is het regeringscentrum. Het standsverschil tussen het westen en de rest van het land verdwijnt alleen, wanneer het westen het recht verliest om, spottend of welwillend, over ‘de provincie’ te praten, en dat recht verdwijnt pas wanneer het begrip ‘Den Haag’, met alle vormen van aversie en ontzag die daaraan vastzitten, van Den Haag verhuist naar het oosten.

Als het westelijk ruimtetekort, waar de heer Drees zijn voornaamste motieven aan ontleent, niet bestond, zou waarschijnlijk niemand er over denken om ten behoeve van het niet-westelijk deel van het land verplaatsing van de regeringszetel te bepleiten. Maar nu dat tekort bestaat en noodmaatregelen onvermijdelijk maakt, heeft het zin de sociaal-psychologische voordelen van een der voorgestelde maatregelen naar voren te halen. Temeer omdat de verwezenlijking van dit plan voorlopig niet afhangt van de vraag naar de praktische uitvoerbaarheid, maar van de bereidheid om over die vraag na te denken. Die bereidheid wordt geremd door de tegenzin om met een Haagse traditie te breken, maar misschien, in dezelfde vaagemotionele termen, bevorderd door de behoefte met de echo van een kolonialistische traditie af te rekenen, en achterstelling van gebiedsdelen te vervangen door rivaliteit tussen verschillende centra.

Voor Den Haag zou het wegtrekken der ambtenaren een verlies aan prestige onder de steden betekenen, en voor de Hagenaar een deuk in het karakter van zijn stad. De heer Drees kan wel schrijven: ‘Aaardig gelegen plaatsen zoals Arnhem en Hilversum zijn onverzadigbare magneten voor lichte industrie en diensten, ook al zijn het geen regeringscentra’, maar de keuze van zijn voorbeelden geeft de degradatie al aan. Hij heeft overigens waarschijnlijk gelijk als hij zegt: ‘De oliemaatschappijen zijn ten dele in Den Haag gekomen, omdat het regeringscentrum was, maar er is geen reden voor hen om mee te verhuizen. De lichte industrie, zoals Philips en Van der Heem, hangt niet samen met het regeringscentrum. De verzekeringsmaatschappijen zitten graag in het westen omdat zij daar hun afzet vinden en omdat het arbeidsreservoir gevariëerd is’. Bovendien behoudt de stad haar functie als congresstad en, bij het vrijkomen van grote regeringsgebouwen misschien nog meer dan nu, als zetel voor de secretariaten van internationale organisaties. Daardoor zou de stad kunnen worden tot een Nederlands Genève. En tenslotte is het niet ondenkbaar dat de gebouwen om het Binnenhof worden ingericht als paleis, waar de Koningin het grootste deel van het jaar zou resideren.

K.L.P.