Hollands Weekblad. Jaargang 2

De mogelijkheden van leven en kunst
W.A.L. Beeren

Daas van een bloedhete zon, heb ik me een uur geleden uit een luie strandstoel geheven. Ik had spaarzaam gelezen in ‘The tradition of the new’ van Harold Rosenberg. Voor mij, luier nog en naakter, las een meisje het ‘Stenen bruidsbed’ van Harry Mulisch. Ik wil niet overdreven moeilijk gaan doen, maar men kan zich na of in zo'n situatie afvragen in welke situatie men zich eigenlijk bevindt. De zon won het in kracht duidelijk van Rosenbergs schitterende intelligentie, maar de ochtend van dezelfde dag had die intelligentie mij gewelddadig uit de soezerige toestand van het ontwaken gerukt. Zij gaf een krachtiger vitale injectie dan de tweede kop thee na het ontbijt of de eerste blauwe Bastos. Zon, erotiek en literatuur betrekken mij in het complot. Rosenberg ligt geeuwend in het stenen bruidsbed. Mijn kerkelijk voor het leven gesloten huwelijk wordt 66 seconden opgeheven door de hitte en enige duizendtallen cm² vrouwelijke opperhuid.

Wie ben ik nu op dit moment? Ben ik mijn situatie of ben ik slechts in zoverre ik keuze maak in die situatie? De mens die de keuze inderdaad gemaakt heeft en die ik gemakshalve de burger zal noemen beweert natuurlijk het laatste. Ik betwist hem noch mijzelf het recht op die keuze, wanneer hij zich dan maar bewust blijft inderdaad een keuze te hebben gemaakt uit mogelijkheden. De gerieflijkheden die de keuze voor hém bevat doen hem echter de andere mogelijkheden voor onmogelijk verslijten. Onmogelijk, wanneer zij hem minder vleiend schijnen.

Andere mogelijkheden ziet hij (na dertig jaar) in een vroegere geliefde, in een baan die hij (twintig jaar eerder) beter had kunnen aanvaarden. Die mogelijkheden hadden hem naar liefde en succes gevoerd terwijl hij nu van een streberige chef naar een dominerende vrouw loopt en onbekend gebleven is. Maar ook de man die minder door het noodlot is geboycot, of door de anderen en zichzelf gepest, overdenkt soms gnuivend de mogelijkheden die hij óók nog bezat. Ik kan mij voorstellen dat Romme op een prettige zomeravond overweegt dat hij ook als kardinaal of generaal een uitstekend figuur zou hebben geslagen. Ik kan mij niet voorstellen dat hij zich vermeit in de mogelijkheden de baas te zijn geweest van een bandietentroep. Ikzelf zou me hem echter zeer goed kunnen voorstellen als de even geslaag-

[p. 12]

de politicus van een andere partij. Zoals ik in iedere politicus de man zie die inderdaad iedere mogelijkheid aangrijpt en uitbuit maar die zijn wormachtige kronkelingen altijd uitvoert op de rotsvaste bodem van wat hij zijn principes moet noemen.

Wat ik in de politicus waardeer is die onbetrouwbaarheid, wat ik verafschuw is de hypocrisie waarmee hij altijd in de richting van het partijprogramma (of nog erger: van God en de mensheid) motiveert. De onbetrouwbaarheid van het laveren is benijdenswaardig omdat hij blijkbaar inziet dat de



‘omstandigheid’ belangrijker is dan een theorie en dat de hele politieke doctrine als enig doel een nieuwe omstandigheid heeft. En niet het eeuwige heil of de rust van het geweten. Zijn pretenties gaan echter altijd naar het essentiële omdat de mens (d.w.z. de stem voor zijn zetel) dat essentiële inderdaad graag voor een koopje wil hebben.

Maar welke mens ziet anders dan snoevend of zichzelf troostend zijn mogelijkheden? Hij wil eventueel overwegen dat hij bij wat gunstiger omstandigheden de directeur van een groot concern zou zijn geweest. Hij wil, zoals sommige medewerkers van dit weekblad, graag bedenken hoe aanzienlijk zijn maatschappelijke status zou zijn geweest wanneer zijn begaafdheden hem niet naar de journalistiek hadden geroepen. Maar hij pleegt minder welwillend te overwegen dat hij bij iets ongunstiger omstandigheden souteneur had kunnen zijn of chefverkoper bij V. en D. Hij wil nog vertoeven in de dagdroom, maar hij schuwt de nachtmerrie als een ziekte.

Is dat nu wat wij zo graag het gezond verstand noemen? Het zou inderdaad een vorm van gezond verstand zijn indien men zich niet wenste af te geven met een soort geteem over wat allemaal wel en wat allemaal niet had kunnen gebeuren. Men zou dan zelfs de ‘Succesmethode’ gaan prefereren.

Het gaat echter niet over dat geteem. Het gaat om een situatie waarvan ik me afvraag of de mens is wat hij kiest of wat hij zou kunnen kiezen. Hij is wat hij kiest, zegt de burger met verontachtzaming van Calvijn en Freud. Hij is natuurlijk beide, zegt een redelijker personage. Maar juist dat ‘natuurlijk’ heeft zijn minder vanzelfsprekende aspecten. Afgezien van het feit der keuze, dat door de psychologie discutabel is gesteld, is juist de consequentie van de meest vrije keuze zo'n hachelijke zaak. Ik geloof zeer zeker dat vele mensen in hun leven een paar heldere nobele momenten hebben. Zij hebben een keer willen trouwen, zij hebben momenten beleefd na twijfel of studie waarop het bestaan van God hun evident werd (of niet evident), zij zijn onder de bekoring geraakt van een politieke theorie. Op die momenten doen zij hun keuze, worden zij gekozen. Maar op diezelfde schaarse momenten is de keuze ook veel meer dan een redelijke consequentie van een scherpzinnige gedachte. De keuze is niet voltooid in de nauwkeurige afspraak met een meisje, de bevestiging van het kerkelijk lidmaatschap (of het bedanken van datzelfde lidmaatschap), de aanmelding bij een partij. Ze spreidt zich uit over het lichaam, ze maakt enthousiast, nerveus, ze maakt helder, ze activeert. En toch, dezelfde keuze die de mens tot zijn volledigheid drijft, lijft hem ook in binnen de verstarde vormen van de maatschappelijke status quo.

Wat onbaatzuchtig en met noblesse begint wordt meestal voortgezet als consequentie van een verworven stelligheid. Het wordt niet voortgelèèfd, voortgedacht. Het impliceert te vaak het einde van werkelijke protesten en waar dat protest er is wordt het weggeschoven als onbruikbaar, terwijl het juist een nieuwe beweeglijkheid zou kunnen wekken. Doet dit de mens die gekozen heeft of is het soms de mens die passief de gevolgen incasseert die één keer kiezen te weeg heeft gebracht?

Die passieve houding wordt te gevaarlijker naarmate men minder een standpunt kan innemen. Wie kan er zich een standpunt veroorloven, het is onder ons weggeschoten. Bestaat er voor de wereldpolitiek een Haags standpunt? Er bestaat hoogstens Haagse bluf. Luns kan een opinie hebben maar die die is nauwelijks een gulden meer waard dan de opinie van iedere politieke commentator. Welke opinie bezitten wij tegenover de Russen en de Chinezen? Natuurlijk mogen wij denken tegen het communisme, wij mogen misschien over dat denken onze bescheiden illusies koesteren. Maar niet te den-

[p. 13]

ken en slechts te zeggen: ‘Ik ben er van overtuigd’, dat is het vreselijkste wat we vandaag kunnen uithalen. De meest juiste situatiebepaling van heden is te kijken en te ervaren. Dat ervaren wil zeggen: het verstand en de emotie tegen elkaar uitspelen.

Ik wil niet te elfder ure de pretentie hebben dat dit artikel zou handelen over beeldende kunst. Wel meen ik dat onze situatie en ons denken over kunst met deze zaken alles te maken hebben. Zoals het bestaan van het Hollands Weekblad waarin het gedragspatroon van zijn schrijvers en lezers blijkbaar veel belangrijker is dan de politieke en levensovertuiging die ook bestaat.

De beeldende kunst kent geen standpunt meer. Letterlijk: de perspectief is tot nul gereduceerd, zij was het visuele oordeel over een toestand, beschouwd vanaf één standpunt. Het Cubisme analyseerde zo'n toestand als vorm, paste in een iets later stadium het simultané toe en synthetiseerde de fragmenten tot een reportage-achtig totaalbeeld. Belangrijker is dat ‘het standpunt’ zich steeds minder ging bemoeien met de werkelijkheid buiten het schilderij. Het portret is altijd een van de zuiverste graadmeters geweest over de mentaliteit waarmee men schilderde. Het portret was een standpunt over de mens. Het zag de mens trots en ijdel in de renaissance, krachtig en ijdel in de barok, glimlachend en ijdel in de roccoco, burgerlijk en ijdel in de 19e eeuw. De formuleringen zijn te variëren en uit te breiden over deze en andere tijdperken, maar het is bijna niet mogelijk in de 20e eeuw goede portretten aan te wijzen die iets met die die oude stelligheid hebben te maken. Daarentegen hebben ze vaak alles te maken met het lijden, met de angst, met de onzekerheid. Dat doet natuurlijk geen afbreuk aan die schilderkunst. Maar het kan duidelijk maken dat de redding van een mensbeeld in die schilderkunst niet per se de verlangde stelligheid oplevert. De mens bleef in het expressionisme behouden maar sinds Van Gogh vraagt die expressionistische schilder aan de spiegel wie hij is. En zelfs de grootste kunstwerken herhalen die vraag.

Het positieve dat men wenst zit juist in de schilderijen en beelden die een plaats buiten de realiteit innemen, of beter, die als nieuwe dingen aan de realiteit worden toegevoegd. Dat is de kunst van dit moment. De kunst van dingen waarin menselijkheid bestaat naast dierlijkheid, redelijke zaken naast verbijsterende wonderen, cerebraliteit naast moeiteloze fantasie. Nieuw is vooral het zién van deze dingen, niet zonder geluk of zonder interesse, doch zeker zonder vooroordeel en bijna zonder oordeel. Nieuw is het gaan tussen de dingen en te zeggen: kijk dit is, dit gebeurt buiten mij, dit gebeurt in mij. De wereld speelt zich af in mij. Ik speel in de wereld. Ik ben de unieke mens, maar ik ben ook de collectiviteit. Ik ‘de onvervangbare’ ben ‘the family of man’. Nieuw is dat men het zegt en dat men het zo zegt, pretentielozer dan een vorige generatie. Nieuw is dat het leven van de mens eerder begint: ‘ik adem, dus ik ben’. Zo begint het leven ook bij de planten, de insecten en de vogels van de beeldende kunstenaars. Men wordt al mens bij de dingen en de dieren. En zelfs in de handeling, in het omgaan met verf, in de zgn. ‘action-painting’ kan een formulering ontstaan, een ding van verf, waarin wij meeleven, wanneer men althans in staat is in kleur en verf iets mee te leven. Wanneer de verf niet altijd het alibi behoeft van de tulp, de koe, het naakt of de heilige voorstelling.

Een beeld van Tajiri is geen standpunt over de wereld, het is een beeld gegeven aan de wereld. Het is de kracht en lieflijkheid en poëzie van de Japanner Tajiri. Een beeld van Carel Visser geeft geen beeld van de wereld. Het is de heldere ruimte gesmeed aan de sobere kracht van zijn beeld.

Dit alles maakt niet dat ik geen oordeel heb over kwaliteit, integriteit, authenticiteit. Ik ga er hier van uit dat ze aanwezig zijn. Maar ook dan kan de vraag gesteld worden of het mogelijk is dat dit alles naast elkaar bestaat. Of men ook tussen deze mogelijkheden niet kiezen moet?

Ik voel mij tot de keuze niet verplicht. Ik ben er veeleer verheugd over dat ik afwisselend door deze en gene kunst gekozen wordt. Dat m.a.w. de kunst mij mogelijkheden verschaft om te leven en die mogelijkheden vergroot. Zij raakt de meest verschillende gebieden in mij, ik blijk het oord van de vreemdste bewoners, die reageren op de merkwaardigste stijlen. Een oude voorvader springt hinnekend op bij een negermasker, een steile Zeeuwse boer herkent Mondriaan, een brocate jongeling reageert alleen op Modigliani. Ik protesteer slechts als de proleten in mij zich gaan roeren bij Permeke en Chabot. Maar de meesten laat ik vrij spel. Ik kijk en avonturier via hen. Volslagen amoreel gelijk Simenon. Volslagen Christelijk als het ‘oordeel niet’.

Een van mijn mogelijke creaties stuur ik 's ochtends de wereld in. Hoewel hij zich met kunst mag bezig houden moet hij geheel zelfstandig praten, schrijven, motiveren. Hij brengt er dan ook verreweg het minste van terecht. Hij is wat men noemt een onmogelijk mens.