Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 3]

Camus te vriend
J.J. Peereboom

Toen Albert Camus in januari omkwam bij het auto-ongeluk, was zijn reële aanzien al sinds jaren kwakkelend, ondanks de roem en eerbewijzen waarmee hij overladen was. Hij werd nog veel gelezen als zegsman van de moeilijke Europese cultuur door studenten in Amerika en Japan; verder was hij de schrijver voor de lezers die ruim genoeg denken om te willen aannemen dat alles verkeerd is en anders zou moeten zijn, maar als het op doen aankomt toch liever naar de bevoegde instanties uitzien. Voor intellektuelen gold hij als een wat verouderde referentie. Wat moest het met dat mooie schrijven? Het zou niemand meegevallen zijn om te zeggen welke motieven voor ons op het ogenblik meer ter zake zijn dan de zijne, van absurditeit en révolte, onverschilligheid en paganistische levenslust; maar het contact had hij verloren, dat was duidelijk.

Ik betwijfel of een erenummer zoals de N.R.F. in maart voor hem heeft uitgegeven daar veel aan kan veranderen. Acht-enveertig ere-stukken, dat is niet animerend, zeker niet als zij beginnen met een serie nakomende sympathiebetuigingen van het soort dat de recente doden altijd weer moeten verduren. De kritische beschouwingen komen later, en sommige daarvan zijn interessanter; maar niemand zal verrast zijn dat er interessante dingen gezegd kunnen worden over aspecten van het werk van Camus, en in onsaamhorige massa gepresenteerd lopen zij elkaar in de weg en verhelderen minder dan zij in eenzaamheid misschien zouden kunnen doen.

Af en toe in dat nummer lezend, heb ik tenslotte toch ook een stuk gevonden dat zijn eigen eenzaamheid schiep met wat mij een overtuigende analyse leek van Camus' carrière sinds de oorlog: Une Génération Trahie, van Guy Dumur. Camus was in essentie de man van de bevrijding, zegt Dumur, toen alle mogelijkheden open stonden en hij de voornaamste was van hen die meenden dat er een beslissing geforceerd kon worden ten gunste van de rechtvaardigheid. De ontwikkeling van de gebeurtenissen heeft laten zien dat hij zich vergiste.

‘De aktie van een man als Camus had haar zin verloren toen Europa een rustig geweten hervonden had en geen berouw meer hoefde te hebben over zoveel lichtvaardigheden en misdaden’. Ook de beloningen die Camus ontving waren een manier om hem te verraden: ‘Hijzelf werd verlamd door die verantwoordelijkheid die verder geen zin meer had. Tot wie kon hij zich richten die niet hetzij tevreden was met zijn lot of integendeel de gewelddadigheid voorstond? Als gevangene van zijn verleden, dat zo dichtbij en zo ver was, heeft Camus niet de tijd gehad om nieuwe wegen te vinden’. Misschien, zegt Dumur, was het alleen door hem dat wij de beloften van die tijd geloofd hebben; misschien heeft noch die tijd noch enige andere ooit recht op hoop gegeven, maar Camus had zijn strijd toch niet verzonnen, en is waarschijnlijk meer bedrogen door de ontwikkeling dan dat hij zich vergist heeft. Intussen wist niemand beter dan hijzelf dat zijn werk onvoltooid was: als zij op zijn leeftijd gestorven waren, hadden wij nooit van Rousseau of Stendhal gehoord. ‘Onze eisen aan hem waren ontoelaatbaar: zij hadden niets meer te maken met de eisen die de mensen van tegenwoordig aan zichzelf stellen’. - ‘De eenzame plaats die hij innam, voortaan uitgeleverd aan een taal die teveel inhield en waarvan hij de bestemming niet altijd kon controleren, maakte aanvallen onvermijdelijk’.

Dumur besluit met te zeggen dat Camus' werk alleen waardeloos en nutteloos zal lijken als wij het verleden geheel willen vergeten en geen plaats meer toekennen aan een rechtvaardige. Daarmee bevestigt hij nog eens de tegenstelling tussen zijn visie en de gangbare anti-Camusiaanse: niet Camus, maar de tijd is in verval geraakt. Het lijkt mij dat er geen beter antwoord te geven is op de lezers die met hem meenden te hebben afgerekend. Het verbazende van Camus is niet dat zijn reputatie het slachtoffer werd van een recessie na de inflatie, maar dat hijzelf zich nooit liet afleiden door respect voor zijn vorige ideeën. Sinds L'Homme Révolté had hij genoeg principes uitgesproken om verder het leven van een gezeten cultuur-beschermer te leiden. Al was de recessie dan misschien niet vermeden, hij zou er tenminste een soliede internationale aanhang mee

[p. 4]

behouden hebben van lezers die wisten waarom hij belangrijk gevonden mocht worden. Na La Chute kon hij ook op hen niet meer rekenen. De houding van nobele zorg voor de beschaving was verdwenen. In plaats daarvan bespeurden de liefhebbers duidelijk een ‘gegrinnik’, dat hun het toppunt van grofheid leek.

Als wij Camus geen verwijt maken van deze verandering van gezicht, hoeven wij er hem daarom nog niet voor te prijzen. De verleiding om hun hele leven ongeveer hetzelfde te blijven zeggen, is voor sommige schrijvers minder sterk dan voor andere. Wat wij uit La Chute kunnen opmaken, is dat de nobele zorg niet onafscheidelijk was van Camus, maar dat hij alleen bereid was de toon ervan te gebruiken zolang hij die mooi vond en zijn argumenten ermee gediend achtte. Het onafscheidelijke element in zijn werk, dat was eerder zijn hart voor de mensen. Ik was verbaasd in het stuk van Angus Wilson in de N.R.F. de mening te vinden dat de liefde voor de natuur en het lyrische paganisme bij Camus echt waren, maar dat hij zich geforceerd had ‘en prêtant à l'homme serment d'allégeance’. Dat lijkt mij een totaal verkeerde schatting. De trouw aan de mens beheerst al het werk van Camus, en een trouw die niet ondershands aan de goedheid of de intelligentie of een andere abstractie betuigd wordt, maar aan een wezen dat er nog niet nader in gedefinieerd kan worden dan als het pratende dier. Het is een moeilijke eed om vol te houden voor wie er een redenering bij wil leveren, maar in het geval van Camus ging hij aan de redenering vooraf. Wanneer het gevoel af en toe uitgesproken werd, had het minder uitwerking dan wanneer het impliciet bleef in andere argumenten, al werden die er soms een beetje door kromgetrokken of hadden zij er extra hoge woorden om nodig. Het is twijfelachtig of ons geluk afhankelijk is van de zekerheid dat nergens op aarde iemand honger heeft; het is ook twijfelachtig of moord geneutraliseerd wordt door de bereidheid van de moordenaar om zelf te sterven; het is zelfs moeilijk om ons te overtuigen dat de oplossing ligt in een trouw aan de ‘humiliés’ in het bijzonder, die een erg willekeurige groepering van naasten vormen. De mens is zielig, maar hij is ook laakbaar. Alleen als wij bereid zijn hem ten dele te negeren, kunnen wij een consequent humanisme ontwikkelen.

Negeren deed Camus niet, maar het is typerend voor hem dat de laakbare Clamence toen die tenslotte in zijn werk verscheen, er uitzag alsof niemand anders dan de auteur zelf hem tot voorbeeld gestrekt had. Als hij de mens moest veroordelen, dan maar beter dadelijk zichzelf, om te voorkomen dat er een scheiding zou ontstaan tussen hemzelf en de anderen, het ergste wat er volgens L'Homme Révolté kon gebeuren. Alleen als rechter en beklaagde dezelfde waren, kon de scheiding vermeden worden; maar als men eenmaal zijn onwilligheid om de mensen in goede en verkeerde te splitsen zover gedreven heeft, en ook niet meer op idealen vertrouwt die allen tezamen zullen opheffen, wat is er dan nog te doen of te zeggen dat enige hoop verschaft?

Camus wist het niet, en wij weten het ook niet. Dat zou er niet veel toe doen als de vraag van gering belang was, maar het tegendeel is waar. Om een populaire formule te gebruiken: ons voortbestaan hangt er in de meest concrete zin van af. Met meer zin voor proportie gezegd, het zou mooi zijn als de stemming van hart voor de mensen benut kon worden in de internationale verhoudingen. Dat gaat natuurlijk niet, en de waardigheid die met deze overweging aan Camus' werk verleend wordt is een beetje vals: de litteratuur is er niet om staatshoofden te bekeren, die trouwens dadelijk vervangen zouden worden als het lukte. Anderzijds kan het toch geen kwaad als de ondervinding van een schrijver toepasselijk is op de gebeurtenissen van zijn tijd, zolang hij zich niet laat verleiden om een vraagbaak te worden voor probleemlijders. Camus' ondervinding was voorbeeldig van toepassing, en hij leek steeds minder vraagbaak te worden, en zich meer tijd te willen gunnen en meer afstand te gaan nemen voordat hij haar onder woorden bracht.

Zoals Dumur zegt, Camus wist zelf het best dat hij nog niet geslaagd was. Het is het tegenovergestelde van de opvatting dat wij al met hem afgerekend hadden na zijn voorbarige triomfen. Camus was lang niet afgelopen; hij was in onvertraagde beweging. Wat hij intussen bereikt had, was al zoveel dat wij als binnenkort de bommen zouden gaan vallen, hem zouden kunnen gedenken als een van de weinigen die bijna precies gezegd heeft waarom het toch niet had gemoeten. Lijfsbehoud zullen wij er niet bij winnen, maar wij zullen dan tenminste iets meer onder laatste woorden kunnen brengen dan een hooggestemde verontwaardiging tegen alles wat ons gemak verstoort. Als de bommen uitblijven, zal iemand anders het misschien nog beter kunnen zeggen, en ik twijfel niet of hij zal het aanhoren meer waard zijn dan enige van de kritici die hem terecht zullen wijzen uit naam van de afgemeten letteren of de overweldigende politiek.