Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek tweede jaargang · nummer 55 · 1 juni 1960

Een nieuw klimaat

Omdat wij ons zo graag identificeren met de heroën die geschiedenis maken, zijn wij geneigd eraan voorbij te zien dat de geschiedenis een keten is van voornamelijk halve maatregelen, verkeerde beoordelingen en regelrechte flaters. De topconferentie van Parijs is een gezamenlijk fiasco geworden van de voornaamste staatsleiders anno 1960. Niettemin heeft dit fiasco een nieuw klimaat geschapen, en dit klimaat is lang niet ongezond.

Het opmerkelijkste verschijnsel bij deze uitgebleven conferentie is het uitblijven van onmiddellijke repercussies. De voorspelde verscherping in de relaties tussen de grote mogendheden blijken beperkt te blijven tot het verbale vlak. De indirect betrokken landen zijn in hun reacties behoedzaam en nadenkend. Het Russische kabaal over de Amerikaanse verkenningsvluchten heeft nergens enige weerklank gevonden en niemand is geschrokken bij het woord spionage - hetgeen nog eens bewijst dat er in de Sovjet-Unie conventioneler wordt gedacht dan in het vrijere deel van de wereld.

Dit uitblijven van repercussies ontneemt

veel kracht aan de critiek van commentatoren als Walter Lippmann, die de Amerikaanse regering in staat van beschuldiging stellen omdat zij de verkenningsvluchten boven de Sovjet-Unie heeft erkend. Nogal ongenuanceerd, als de eerste de beste departementsambtenaar, betogen zij dat Washington de propagandistische hypocrisie van Moskou natuurlijk had moeten beantwoorden met de conventionele hypocrisie waarmee spionage-activiteiten plegen te worden bemanteld. Nu is het waar dat een zekere mate van hypocrisie de omgang vergemakkelijkt, maar een zekere mate van onconventionaliteit kan ons te baat komen om ons een hinderlijk geworden hypocrisie van het lijf te houden. Eisenhower's verklaring was, gezien als exponent van een au fond zwak beleid, niet zonder originaliteit en zij was op korte termijn effectief. Hij bevrijdde zich ermee uit een ongemakkelijke discussie, zoals de schooljongen doet die op de absurde vraag waarom hij te laat is het absurde antwoord geeft dat hij te laat van huis is gegaan.

Weliswaar maakte hij, naar zijn eigen

[p. 2]

doelstellingen gemeten, een grote fout. Maar het was een dubbele fout die zichzelf ophief. Aannemende dat Chroesjtjov van zins was te onderhandelen veronderstelde hij dat die zijn verklaring zou accepteren. Chroesjtjov wilde noch het een, noch het ander. Wat is daarmee verloren?

Onderhandelingen met de Russen verlopen sinds de jaren van de Tweede Wereldoorlog volgens een vast patroon. De Russische tactiek is die van de overrompeling. Een conflictsituatie wordt opgebouwd uit axioma's en beschuldigingen, bijeengehouden door een onbehouwen schijnlogica die geen ander doel kent dan het programma van de tegenpartij te ontwrichten. Tegenover dit geweld hebben de Angelsaksen nooit anders dan de middelen van hun beproefde, traditionele diplomatie weten te hanteren. Dat eist dan een eindeloos geduld. Men moet de stormen over zich heen laten gaan, ferm zijn en geen aanstoot geven. Dan moet men oplossingen zoeken die nog niet bij voorbaat door Russische veto's zijn getroffen. Men moet de Russen uit hun krampachtige stellingen lokken, ze op zijpaden brengen om ze in te spinnen in een sfeer van redelijkheid en humaniteit. Tenslotte moet men dan rustig toezien hoe de Russen zich uit dit spinsel weer trachten los te werken. Uit de persoonlijke ervaringen van Eisenhower kan men een sterk voorbeeld citeren. Het was op de topconferentie van 1955 dat hij de Russische diplomatie ontwapende met het befaamde voorstel om wederzijdse verkenningsvluchten toe te staan - het ‘Open Skies Plan’ dat deze maand op een zo ongelukkige manier uit zijn doodslaap is wakkergeschud. Men herinnert zich dat Moskou er twee jaar over heen heeft laten gaan voor het dit voorstel, ter gelegenheid van het eerste Russische succes met lange-afstandsraketten, honend van de hand wees. Chroesjtjov's redevoeringen van de laatste tijd hadden al aangekondigd dat dit hele spel in Parijs opnieuw zou beginnen. Het hoeft ons niet te spijten dat ons dat bespaard is gebleven.

Uit deze afloop is geen spanning geboren, maar een ontnuchtering en een zoeken naar

nieuwe orientatiepunten. Het mislukken van een topconferentie (de woorden zijn van Eisenhower, onder anderen) is vroeger voorgesteld als de grootst denkbare ramp. De topconferentie die een farce werd doet twijfelen aan de ernst van sommige internationale spanningen, aan het leiderschap van sommige leiders, aan het nut van sommige conferenties. De wereld zal niet gauw meer in paniek raken wanneer Moskou een internationale crisis proclameert.

Van grote betekenis is het psychologische effect in de neutralistische landen. Waar in het laatste jaar de ogen zijn opengegaan (via Egypte en India) voor het communistische imperialisme, heeft de doelbewuste obstructie van Chroesjtjov een onmetelijke indruk gemaakt. Voor het eerst was, in neutralistische ogen, Chroesjtjov de bruut, en Eisenhower de underdog. Het is een beeld dat de strijd aanbindt met een ander beeld: dat van het Amerikaanse imperialisme, waartegen de Sovjet-Unie altijd als de helper van de onderdrukten afsteekt. Alle steun aan anti-kolonialisme, alle hulp aan onderontwikkelde landen is ongemerkt voorbijgegaan aan dit diep gewortelde stereotype. Het is een wreede trek van het lot dat Eisenhower in zijn falen het effect heeft bereikt waar al zijn constructieve programma's vergeefs op hebben gemikt. In hoever zich hieruit een geestelijke evolutie zal ontwikkelen valt nog niet te voorzien. Maar de kiem is er, en dat alleen al vergroot de politieke armslag van Amerika, vermindert die van Rusland, vermindert opnieuw de mogelijkheden van Rusland om paniek te zaaien en crises te scheppen.

Zo biedt het nieuwe klimaat ook de mogelijkheid op nieuwe diplomatieke initiatieven. Of dit ooit op een topconferentie zal kunnen blijken mag overigens betwijfeld worden. Ontmoetingen op het hoogste niveau hebben zin, wanneer zij bedoeld zijn om het internationale contact te bevrijden van de wrijving tussen verschillende diplomatieke systemen. Zo kon Churchill een toegang krijgen tot Roosevelt die via het State Department niet mogelijk was. Maar in de bestaande constellatie zijn de betrokken regeringsleiders geen van allen bereid zich van hun diplomatieke systeem los te maken. Vermoedelijk was de persoonlijke kwetsbaarheid van president Eisenhower de voornaamste reden waarom Moskou op sommige momenten van zulk overleg enige verwachtingen koesterde. De president had dan ook terecht een hekel aan dit vis-à-vis der kampioenen, al liet hij zich er twee keer toe overhalen. Zijn opvolger zal zich misschien niet laten overhalen, zal

[p. 3]

wellicht van een andere portuur zijn als onderhandelaar, zal mogelijk een vorm van diplomatie kunnen creëren die geinspireerd zal zijn op het ‘dàn niet’ van de westelijke mogendheden in Parijs.

Eisenhower heeft, zijns ondanks, deze weg ingeslagen. Het hoeft overigens niet een Amerikaanse president te zijn die haar verder gaat. President De Gaulle, de enige deelnemer aan het Parijse overleg wiens prestige door de gebeurtenissen is gestegen, wist in de oorlog als staatsman-zonder-staat op voet van gelijkheid te verkeren met Churchill en Roosevelt. Van hem valt te leren hoe men met de Russen onderhandelt: correct en streng, zonder vernederende bekeringsijver, en op beperkt terrein.

B.J. Fris