Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 5]

Visitekaartje
‘Humanist’ tegen wil en dank
R.A.V. van Haersolte

Het heeft mij altijd een beetje geïntrigeerd wat nu eigenlijk een ‘humanist’ is. Vooral de laatste vijftien jaren gonst de vaderlandse lucht van dit woord. Blijkbaar acht men het iets bijzonders dat een mens ‘humanus’ is of tracht te zijn.

Met recht ook wel; want de mens is een wonderdier, paradoxaler dan de axolotl; in het gunstigste geval is hij nog maar op weg naar het menszijn, en dus geen mens, doch slechts een humanist.

Bedoeld proces wordt met het woord ‘cultuur’ aangeduid. Maar hoewel alle cultuur dus in de meest letterlijke zin een ‘humanisme’ is, pleegt men dit laatste woord in een wat engere zin te gebruiken. Wij kennen vele cultuurmensen die zich zeer bepaald geen ‘humanisten’ zouden willen noemen.

Veel moeilijker is de vraag te beantwoorden, wat dan wél in de gangbare zin een humanist is. Het ligt betrekkelijk voor de hand er de beginselverklaring van het Humanistisch Verbond eens op na te slaan: ‘De humanistische levensovertuiging wordt gekenmerkt door het pogen om leven en wereld te verstaan met een beroep op menselijke vermogens en zonder uit te gaan van bijzondere openbaring.’ Een positief en een negatief kenmerk, naar het lijkt.

Aangenomen mag worden, dat de woorden ‘met een beroep op menselijke vermogens’ niet de strekking hebben het gebruik van speurhonden of andere dierlijke vermogens uit te sluiten. Wat hier impliciet van ‘menselijke vermogens’ onderscheiden wordt moet in een ander vlak liggen. Blijkbaar doet zich het geval voor, dat het verbond ook daar, waar het een positief kenmerk van het humanisme lijkt op te stellen, met woorden werkt die alleen vanuit een tegenstelling ‘God en mens’ te begrijpen zijn, en dus zijn begrippen ontleent aan het arsenaal van de tegenpartij. Gelijk het begrip ‘positief getal’ eerst zin begint te krijgen na invoering van het begrip der negatieve getallen, zo kan over ‘menselijke vermogens’ alleen gesproken worden door degene, voor wie enige daaraan tegengestelde grootheid (i.c. ‘goddelijke vermogens’) althans een denkbaarheid is. Hier wordt impliciet gewerkt met - of tegen de achtergrond van - een gedachte die bij de humanist zelf niet heeft kunnen rijzen en die hij dus blijkbaar in zijn gedachtenwisseling met de gelovige mens heeft opgedaan.

Zelfs de schijnbaar positieve helft van de formule van het Humanistisch Verbond kan dus alleen worden verstaan als een zich afzetten tegen het gebruik van bepaalde religieuze categorieën. Nog duidelijker is deze polemische strekking in de andere helft der formule: ‘zonder uit te gaan van bijzondere openbaring’. De humanist beschrijft hier zichzelf in godsdienstige termen, daarmede een eigenaardige hulde brengend aan datgene waarvan hij afstand wil nemen.

Wanneer wij nog leefden in een maatschappij, waarin ieder mens van huis uit de godsdienst meekrijgt met zijn taal en zeden, dan zou het een vanzelfsprekende zaak zijn dat de humanistische nieuwlichter zijn nieuwe waarheid niet anders dan in de oude termen kon omschrijven, hetzij door aan die oude termen een nieuwe inhoud te geven, hetzij door in die oude termen tegen het oude te protesteren. Zo zal de humanist te werk moeten gaan wanneer hij opgroeit temidden van een christelijke, een islamitische, een sjamanistische, totemistische of hoe dan ook religieus gekleurde cultuur.

Hierbij rijst natuurlijk de vraag, wat men onder een christelijke cultuur moet verstaan. Nu, dat weten wij wel zo'n beetje uit de praktijk. Er zijn sinds de dagen van Constantijn nu eenmaal vele volkeren bij welke het christendom een zo heidense vanzelfsprekendheid is, dat van gesleept worden voor koningen en stadhouders weinig meer terecht komt. Men kan zeggen, dat in zodanig klimaat afvalligheid meer dan christendom als een ergernis en een dwaasheid geldt. Christenzijn is daar niet een daad, maar een van nature gegeven toestand. De innerlijke doorleefdheid van dit volkschristendom loopt van mens tot mens natuurlijk zeer uiteen. Wat voor de een werkelijk een religieus beleven is, maakt voor

[p. 6]

zijn buurman deel uit van de maatschappelijke spelregels. Juist dit laatste, meer nog dan het eerste, stempelt hier het christendom tot de ‘volksgodsdienst’.

In Nederland 1960 is deze toestand niet meer ondubbelzinnig aanwezig. Het ‘heersend’ karakter van het christelijk geloof is problematisch geworden. Verschillende factoren hebben daaraan medegewerkt. In de eerste plaats de numerieke ontkerstening van de bevolking. Bij een volk als het Nederlandse, dat in religieuze zaken fel en oprecht is, heeft deze ontkerstening minder dan elders de vorm van een ‘uitholling’, meer die van een expliciet verlaten van de kerk aangenomen. Maar ook van binnenuit is de kerk zich opnieuw gaan bezinnen op haar evangelisch vreemdelingschap in een wereld die haar uiteindelijk wel tot erfdeel toegezegd is, doch waarin haar positie vooralsnog gelijkt op die van Abraham toen hij in tenten woonde. Mede onder de invloed van Barth, welke niet voor niets in Nederland aanzienlijk is, begint hier de opvatting veld te winnen, dat christenzijn is begenadigd zijn; dus niet een natuurlijke, als vanzelfsprekend aangetroffen toestand, maar een hoogstpersoonlijke daad en tevens een ‘Gods wonder’. Zo kon hier te lande, ondanks het stellig nog aanzienlijk percentage belijdende christenen, het ‘heersend’ karakter van het christendom tot een openlijk dubieuze zaak worden.

Ik gebruik met opzet het woord ‘dubieus’, omdat er geen sprake van is dat de christelijke kerk het karakter van ‘kleine kudde’ hier zo duidelijk zou vertonen als in India, China of Japan. Zij heeft haar aanspraak, de godsdienst van het Nederlandse volk te zijn, in menig opzicht niet laten varen. Men moet het feit onder ogen zien, dat ten aanzien van de positie van het christendom in Nederland voortdurend op twee gedachten wordt gehinkt. Als kruk fungeert daarbij in de wandeling een derde opvatting, een compromis: de zuilengedachte, welke christendom en humanisme als voor de praktijk gelijkwaardige stromingen aanmerkt.

Deze verschillende visies op de positie van het christendom in de Nederlandse samenleving brengen even zo vele visies op de plaatsbepaling van het humanisme met zich mede. Tegenover een zich nog steeds als ‘heersend’ beschouwend christendom moet de humanist zich nog steeds een opstandige voelen. In de opvatting van de gelijkwaardigheid der stromingen fungeert de humanist als concurrent, als mededinger, maar tevens ook als medezuil, van wie (juist ook door de christenen) een duidelijk

[p. 7]

geestelijk paspoort wordt geëist bij het aanschikken rond de conferentietafel. Deze twee houdingen, de ‘opstandigheid’ en de ‘nevenschikking’, nopen de humanist tot een duidelijke afbakening van zijn positie tegenover het christendom of, voor zover men van christelijk humanisme spreekt, tegenover bepaalde (meer orthodoxe) vormen van christendom. Dit ‘zich afzetten tegen andermans theïsme’ is de houding die spreekt uit de beginselverklaring van het Humanistisch Verbond; in het bijzonder uit de aangehaalde volzin die er de kern van uitmaakt. Tegenover het beroep op goddelijke vermogens wordt hier een beroep op menselijke vermogens gesteld; tegenover de aanvaarding staat de loochening van een bijzondere openbaring. Men weet wat men wil, al was het maar in wat men niet wil; men vormt hierdoor een -isme, al is het onder de wat kleurloze naam van human-isme.

Ik wil niet zeggen, dat men er in de gegeven situatie verkeerd aan doet het ‘humanisme’ aldus vast te leggen als een levensbeschouwing naast andere levensbeschouwingen. Waar het er om gaat in de Nederlandse maatschappij een bepaalde invloed uit te oefenen als een eerlijk tegenwicht tegen christelijke invloeden, bv. op het gebied van onderwijs, zielzorg, maatschappelijk werk of maatschappelijke zorg, kan de humanist evenmin als de christen ontkomen aan de noodzaak van organisatie. Het is echter goed te beseffen, dat een dergelijke organisatievorm aan het humanisme min of meer door de tegenpartij wordt opgedrongen.

Op zuiver geestelijk gebied ligt de kaart heel anders. De numerieke meerderheid of talrijkheid der christenen behoeft daar voor de niet-christenen geen reden te zijn om bij de formulering van de eigen levensbeschouwing uit te gaan van een christelijke terminologie. De christenen zelf zien zich als (naar de wereld) ergerlijke dwazen, een priesterschaar, een uitzondering, een goddelijke enclave in deze wereld. Ook al achten zij de gehele mensheid tot het evangelie geroepen, dan beschouwen zij toch die roep als een die alleen vanuit het evangelie en niet vanuit de wereld verstaan kan worden. Zij mogen het een andersdenkende dus niet euvel duiden dat hij hen, zelfs bij numeriek overwicht, eerder als bijzondere dan als gewone mensen beschouwt. Zij kunnen van die andersdenkende (‘humanist’) niet eisen, dat hij zichzelf in christelijke of anti-christelijke termen definieert. De ongelovige zal mogen zingen zoals hij zelf gebekt is.

Hiermede wil uiteraard niet gezegd zijn, dat de niet-christen nu maar moet doen, alsof hij nog nooit van het christendom en de andere godsdiensten gehoord heeft. Hij zal daar ter dege kennis van moeten nemen, en nog wat meer dan hij thans in de regel doet. Maar waar de christelijke begrippenwereld hem voor een alternatief stelt, bv. voor de keuze tussen God en mens, zal hij niet tot het geven van een antwoord verplicht zijn, aangezien het geenszins a priori uitgesloten is dat het hem gestelde dilemma in zijn ogen een schijnprobleem is.

‘Toon mij je visitekaartje’, zei een gelovige eens tot mij. Hij vond dat wel het minste wat bij de aanvang van een gesprek geeist mag worden.

Niemand kan echter van mij vergen, dat ik visitekaartjes op zak heb in alle talen en alfabetten van de lieden die er mij om zouden kunnen vragen. Wie het visitekaartje van mijn keuze niet lezen kan wil ik gaarne op alle manieren ter wille zijn om mij nochtans te leren kennen, maar ik kan hem niet beloven, dat hij daarbij uitkomt met de hem vertrouwde begrippen. Iedere jurist die wel eens getracht heeft een buitenlandse questionnaire betreffende de wetgeving van zijn eigen land in te vullen zal begrijpen wat ik bedoel. Het beantwoorden van zulke vragenlijstjes (en het kennisnemen van de antwoorden) behoort wel tot het maatschappelijk, maar niet tot het geestelijk verkeer. Wie vreemd recht wil leren kennen moet in de vreemde handboeken duiken.

Natuurlijk kan men in de praktijk des levens wel eens concessies doen, en de partner iets tonen wat althans enigszins naar het door hem gevraagde visitekaartje zweemt. Ik heb er dan ook allerminst behoefte aan de beginselverklaring van het Humanistisch Verbond en de term ‘humanist’ af te keuren voor gebruik in de maatschappelijke con-

[p. 8]

text waarin zij worden gebezigd. Een zekere pidgin-filosofie kan stellig haar nut hebben. Op een zakelijke vergadering betreffende urgente praktische belangen kan de ‘humanist’ wel eens zo welwillend zijn spoedshalve zich de termen van het dilemma door zijn gesprekspartner te laten dicteren. Maar dan mag hij ook stellig eisen, dat zijn innerlijke roerselen niet naar deze gelegenheidsformules worden beoordeeld, en bv. de ‘humanist’ niet op de klank af worde afgeschilderd als iemand die zijn hart of hoop op ‘de mens’ gesteld heeft. Weet hij wat ‘de mens’ is? Per slot van rekening hebben ook de humanisten de achttiende eeuw reeds een honderdzestig jaar achter zich liggen, welke aan hen wellicht nog minder ongemerkt voorbij zijn gegaan dan aan de christenen. Niet al wat destijds gemakkelijk te formuleren en eenduidig te waarderen was behoeft zulks voor het huidige denken nog te zijn.

Evenmin als een christen de vraag van een islamiet, of Jezus nu eigenlijk een God of een mens is, gaarne met ‘ja’ of ‘neen’ zou willen beantwoorden, behoeft een niet-christen zijn antwoord klaar te hebben op al wat men hem aan typisch-christelijke vragen kan stellen: of hij in een persoonlijk God gelooft; of God voor hem werkelijkheid of idee is; of hij van de rede de kennis der waarheid verwacht, dan wel van het geloof; of hij de mens tot iets goeds in staat acht, dan wel uit louter genade leeft; of hij zichzelf of God in het middelpunt van zijn leven plaatst.

Daarmede wil ik niet suggereren, dat deze vragen van geen belang zijn; zij verdienen meer aandacht dan ze in de regel krijgen. Doch men kan een vraag op tweeërlei wijze gebruiken: om haar te beantwoorden en om een paradoxon scherp te stellen. Wat voor Jan een vraag is waarop een kort en duidelijk antwoord onvermijdelijk lijkt, kan voor Piet een geheel andere klank hebben. Men mag, wil men een medemens verstaan, hem de eigen probleemstelling niet als een te beantwoorden, voor geen misverstand vatbare vraag opdringen; en minder nog hem beoordelen uit hetgeen misschien slechts een gelegenheids- en verlegenheids-antwoord is. Wie dit doet, projecteert in de evenmens het negatief van eigen geloof, zoals de eerste christenen hun duivelen projecteerden in de heidense afgodsbeelden.

Dat was een bar lot voor de arme Olympiërs. Ik meen niet dat de goden dezer eeuw zich dezelfde behandeling behoeven te laten welgevallen, zelfs wanneer zij zich zonder visitekaartje of paspoort in gezelschap wagen.