Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 13]

Van oude boeken
Kind van straat en kroeg
C. Bittremieux

Willem Elsschot: Verzen

Elsschots gedeclareerde dichterlijke bagage is, in de loop der jaren, van tien tot tweeëntwintig nummers gestegen. Tien ‘verzen van vroeger’ (dit is van 1907-10), vijf van 1933-34, drie gelegenheidsgedichten geschreven van 1940 tot '47, en ten slotte vier verzen van nóg vroeger (1902-03): veel is het niet en de kern ervan wordt dan nog gevormd door de tien eerst gepubliceerde. Wat er uit latere tijd bijgekomen is, haalt in zijn beste momenten (nl. 1933-34) weliswaar het aanvankelijk gemiddelde, maar slaagt er toch niet in de aanloop te overtreffen. Van enige noemenswaardige ontwikkeling is, lijkt mij, geen sprake, zo weinig dat het zonder de data eronder en de aanwijzingen die de onderwerpen aan de hand doen, vrijwel onmogelijk zou zijn de ‘verzen van later’ als zodanig te herkennen. Elsschots dichterschap ziet er dus uit als een kortstondig vuur, met een paar opflikkeringen - in de zin van herhalingen - waarvan de eerste, veruit de belangrijkste, waarschijnlijk is uitgelokt door de publikatie van het oude werk, in het januarinummer 1933 van Forum. Het opmerkelijke is dan, dat deze zo sporadische poëzie zo krachtig stand heeft gehouden, meer: nog helemaal niets van haar kracht heeft ingeboet en overeind blijft staan onder het meest indrukwekkende en aangrijpende dat in onze gewesten aan verzen is geschreven. (Een van de gedichten die ik zonder aarzelen in een bloemlezing van het soort ‘de 100 beste’ zou opnemen als ik voor de taak stond, zou van Elsschot zijn. Aarzelen zou ik alleen over de definitieve keuze, die, met spijt voor een vijftal andere, zou gaan tussen Aan het doodsbed van een kind en Het Huwelijk. Waarschijnlijk nam ik het Doodsbed.)

Hadden die Verzen van Vroeger al de vuurproef van een vrij lange geheimhouding doorstaan toen ze voor het eerst openbaar werden gemaakt, toch is het niet ondenkbaar, dat ze het naderhand minder goed uit hadden gehouden dan een enthousiast waarnemer bij die verrassende publikatie had kunnen vermoeden. In de jaren dertig beantwoordden de Verzen van Vroeger toevallig aan iets, dat in bepaalde Nederlandse kringen in de lucht hing, zo zelfs, dat iemand van Forum-poëzie ‘avant la lettre’ heeft gesproken. Om zulk een uitlating kunnen we nu glimlachen. Of iets Forum-poëzie is, al dan niet ‘avant la lettre’, is geen maatstaf meer. Veeleer bestond er het risico, dat Elsschots gedichten samen met de idee ‘Forum’ zouden zijn verbleekt. Forum had immers ook hun laatste kans kunnen zijn. Dat ze al Forum-achtig waren in een tijd toen anderen nog symbolistisch of praerafaëlitisch deden, is ten slotte geen garantie voor hun onsterfelijkheid.

De grotere afstand stelt ons nu makkelijker in staat in te zien, dat Elsschots poëzie voor haar tijd niet alleen nieuw maar, in een ander opzicht, tegelijk ook oud was, op zijn minst even oud als de prominente poëzie die toen door anderen is voortgebracht. Het vers van mensen als Gossaert, Bloem, Van Eyck was op bepaalde punten reactionair, een terugkeer naar de tijd toen Gorter nog niet geschreven had. Het ligt dichter in de buurt van de, voor ons nu volop negentiende-eeuwse, eerste gedichten van Kloos dan van In de zwarte nacht is een mens aangetreden. Ook Elsschot is, na blijkens zijn oudste teksten misschien door Kloos te zijn ‘gewekt’, aan de strekking tot vrijmaking van het vers voorbijgegaan om het bij een traditionele techniek te houden. Iemand, een vreemdeling bij voorbeeld, wie de betekenis zou ontgaan, zou dan ook geen ander soort vers herkennen in: Toen hij bespeurde hoe de nevel van den tijd / In d'oogen van zijn vrouw de vonken uit kwam dooven (Elsschot 1910) dan in: Gelijk een kermisleeuw, in slavernij geboren / Toch nooit den waren aard van zijn geslacht vergeet (Gossaert 1910). In de meeste gevallen is het vers van Elsschot zelfs ouder dan dat van zijn tijdgenoten: nog dichter dan bij Gossaert staat het bij de Lovelings. Het is, hoe dan ook, geen ‘modern’ vers voor ons. Het is regelmatig, meestal strikt jambisch. Het streeft naar het rijm toe, zonder hetwelk het niet denkbaar is. Het lijkt geen andere bedoeling te hebben, dan door middel van maat en rijm een inhoud zo treffend mogelijk over te brengen. Het stoelt op een vertrouwen in het blote woord als teken voor

[p. 14]

een duidelijk begrip, terwijl in het (misschien voorlopig) moderne vers het woord meer wordt gebruikt als instrument tot detectie van wat buiten het begrip en de onmiddellijke duidelijkheid ligt. Men zou het vers van Elsschot een vers uit het ‘voorkritische’, onproblematische stadium van de poëzie kunnen heten. Het is dan ook helemaal niet wonderlijk dat Paul Rodenko, in zijn bloemlezing Met twee maten, Elsschot alleen laat optreden onder de afdeling waarin hij ‘met de ene maat’, nl. de traditionele, meet en niets van hem gevonden heeft waarop de ‘andere maat’ zou passen, de maat van wat hij het ‘contemporaine poëtisch bewustzijn’ noemt.

Dat Elsschots vers historisch gezien een naïef vers is, betekent uiteraard niet, dat het zonder bewuste kunstwil tot stand zou zijn gekomen. Als één schrijver weet wat hij doet, dan is het juist Elsschot. De heerlijke, dramatische, op zich zelf al zo listig geschreven ‘les in stellen’ die hij op het verhaal over Tsjip heeft doen volgen, laat daarover geen twijfel bestaan en men mag gerust aannemen, dat de daar beschreven werkwijze ook voor de gedichten is toegepast. Naïef in zijn conceptie, is het vers van Elsschot geraffineerd-kritisch in zijn toepassing.

Meer dan enige andere poëzie van bij ons lijkt die van Elsschot er mij op berekend te zijn onmiddellijk het geheugen te treffen, en dit is misschien wel de oudste, in elk geval de naïefste functie van de poëzie. Een straf metrum, een lapidair, hard aankomend rijm zijn daarvoor uitermate geschikte middelen. Gevaarlijke middelen ook, omdat ze het geheugen makkelijk op de verkeerde wijze treffen, namelijk door de dreun. Bij het lezen van Elsschots meestal vierregelige stroofjes hoor ik die dreun bij herhaling in de verte dreigen. Maar bijna altijd pareert de dichter zelf het gevaar. Het strakke schema van maat en rijm, van herhaling dus, is één middel om op het geheugen te werken, de dramatische peripetie binnen dat schema is er een ander. Het is gewoon niet mogelijk je bij Elsschot langer dan een paar ogenblikken op een dreun te laten gaan, omdat je altijd weer opschrikt van de ‘gongslagen’, waar hij het in de inleiding tot de roman Kaas over heeft. Keurig op maat en rijm zegt Elsschot dingen die het gezelschap doen rechtveren.



Hij heeft dat al heel vroeg. Het voor zijn doen nogal conventionele vers Aan Fine van 1903 begint: Ik heb u altijd zooveel leed gedaan / mijn mager lief en u toch zoo doen lijden. Bij dit mager lief is het, dat de toehoorder de oren spitst. Wat hier uitzondering is, wordt naderhand regel, met stijgend effect. Een man die tot zijn moeder zegt:

Laat niet uw dagen slinken in verdriet;
geen macht die tanden aan uw mond verstrekt,
of ooit weer zog in uwe borsten wekt,

zo iemand is er op zijn minst zeker van, dat zijn publiek niet indommelt. Een van de treffendste voorbeelden, de laatste strofe van Spijt, citeer ik nog even, ten behoeve van hen die alleen beschikken over de teksten van het Verzameld Werk, waar de strofe om de een of andere reden is weggelaten, tot grote schade van het gedicht, dat er als het ware door ontmand wordt:

Gij die later wordt geboren,
wilt naar wijze woorden hooren:
pakt die beide handen beet,
dient het wijf dat moeder heet.

Zulk een vers is in letterlijke zin onvergetelijk: wie het eenmaal las, heeft voor de rest van zijn dagen het naamkaartje op zak van Elsschot, die niet voor niets alleen maar Laarmans maar ook leerling van Boorman is.

Dit is meteen een voorbeeld van een der meest curieuze ‘gongslagen’, waar Elsschot mee op het geheugen werkt, een stijlmiddel dat op het eerste gezicht lijnrecht tegengesteld is aan zijn alom geroemde nuchterheid. Deze meester van het ‘understatement’ is ook een meester van de hyperbool, de man van: De tous les matériaux de la construction le ciment est certes celui qui offre etc. Deze zo beheerste meneer zegt ‘tot den arme’ noch min noch meer: Uw aanblik stremt mijn bloed / en doet mij klappertanden! De tegenstelling lost zich vanzelf op als we bedenken, dat understatement en hyperbool beide deformaties zijn, die van een zelfde beginsel uitgaan. Bij Elsschot treden ze herhaaldelijk samen op, vaak in die zin, dat het hyperbolische beeld tussen mentale aanhalingstekens moet worden gelezen (de ‘Grote Raad’ uit Pensioen, de ‘Leeuwentemmer’), of hoe dan ook door de nuchtere achtergrond wordt gerelativeerd, zoals in de roerende toespraken aan het eind van sommige verhalen, waar de taal iets heeft dat aan de Statenbijbel of aan het slot van de Max Havelaar doet denken, maar toch altijd onder een zekere ironische bestraling staat. In zijn verzen maakt Elsschot van dit stijlmiddel een even meesterlijk gebruik. Het ‘wijf’ van zoëven is hyperbool

[p. 15]

naar de ene, understatement naar de andere kant. Een duidelijke vergroting als in deze regel uit Het Huwelijk: Hij vloekte en ging te keer en trok zich bij den baard komt eerst tot haar recht door de deformatie van het huwelijk naar de kant van de nuchtere kijk.

Als we hetzelfde lazen bij een zachtaardig lyricus, die gewoon is als de barbier van koning Midas met de handen om de mond zijn geheim aan een kuiltje in de grond toe te vertrouwen, zouden we de man een plotseling en onverklaarbaar gebrek aan goede smaak of aan pudeur verwijten. Bij Elsschot oefenen die deformaties hun werking op de juiste manier binnen een daartoe geschikte omgeving uit, klinken die brutale effecten volkomen natuurlijk binnen de eigen ruimte van het gedicht. Wat is die omgeving, die ruimte waarin het gedicht van Elsschot ‘plaatsgrijpt’ (zoals een drama plaatsgrijpt)? Het is stellig niet de sfeer van de bibliotheek, van het salet, van de vereniging voor letterkundigen. Het is niet de kerk, niet het landschap, het is vooral niet de sfeer ‘van ziel tot ziel’. Het is in zijn meest algemene trek een sfeer waarin een publiek aanwezig verondersteld is, dat in de actie opgaat. Sommige verzen van Elsschot lezend denk ik bij voorbeeld onwillekeurig aan de poesjenellenkelder, zoals het marionettentheater in Vlaanderen heet. Daar is het, dat een aantal van zijn personages onder het uitvoeren van grote, melodramatische gebaren heen en weer stappen: Toen wendde hij zich af en vrat zich op van spijt ... Hij vloekte en ging tekeer en trok zich bij den baard ... en declameren: Ik ben een schurk, ik ben een hond ... Lamme smeerlap met je baard ... Een enkele keer is de trant van de poesjenellenkelder kennelijk gepasticheerd en ziet men de paljas grotesk en houterig van achter de schermen te voorschijn springen: Hier is de bult, de rammelkast/ de knobbelvent, de leuke gast ... Met dit Hier is beginnen Jan Klaassenspelen als sprookjes met Er was eens.

Waar we niet direct aan de poesjenellenkelder denken, zijn er daarmee verwante ruimten. Een gedicht als dat op Van der Lubbe ‘hoort’ men misschien op de adequaatste wijze wanneer men het zich voorstelt als een ‘ernstig intermezzo’ op een cabaretavond. Elders ziet men de straat voor zich, de markt, het plein vóór de kerk (daar stijgen de godslasteringen ten hemel), de kroeg zelfs, kortom, ergens waar nieuwsgierigen, belangstellenden of gewoon maar lanterfanters bijeengetroept zijn of op het eerste teken bereid zijn tehoop te lopen. Vandaar de vele apostrofen: Gij die later wordt geboren ... Ziet, lieve mensen, 't is volbracht ... Gij die reeds alles hebt misdaan...; vandaar de personages die op zich zelf wijzen om iedereen duidelijk te maken wat er met hen aan de hand is (Kom hier en voel, Mijnheer, en geef mij raad). Elsschots gedicht heeft - en hier komen we dan weer terecht bij zijn naïeve karakter als poëzie waar ik van uitging - in zijn oorsprong altijd iets van het Jan Klaassenvers, het marktrijm, het straatlied, het levenslied, het chanson. Aan deze herediteit dankt het de meest opvallende trekken van zijn onvergetelijke fysionomie.