Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 9]

Reacties van lezers

Iets?

Het zeer critische geluid, dat de redacteur van het Hollands Weekblad in het vorige nummer onder de titel ‘Alles of niets’ liet horen, lokt niet zozeer een ander critisch geluid uit, als wel enige vragen.

Het onderwerp door de F.O.I.B. op 7 mei jl. in Scheveningen aan de orde gesteld, was voor onze redacteur belangwekkend genoeg, er enige regelen aan te wijden. Mijns inziens heeft hij dit meer als journalist dan als redacteur gedaan, wat overigens zijn goed recht is.

Daar het Hollands Weekblad de spreekbuis is van de nog jeugdige intellectueel, praktisch altijd een critisch, soms een agressief geluid laat horen, zou ik het zeer op prijs stellen, indien er binnenkort een artikel verscheen, dat b.v. het onderwerp, door het F.O.I.B. gesteld, in de geest van het Hollands Weekblad behandelt. Immers het verschijnsel het Hollands Weekblad is een bewijs van het feit dat er jonge intellectuelen zijn, die iets te zeggen hebben.

Misschien zouden enige vragen van mijn kant de discussie, door mr Poll begonnen, verder kunnen helpen.

Zou er nu niets vriendelijkers over prof. Polak te zeggen zijn, hoezeer vooral mijn begin-woorden ook een aanmatigende indruk maakten, dan de redacteur gedaan heeft?

Zouden we Polak niet een boetprediker kunnen noemen, die zich qualitate qua altijd belachelijk maakt en die het lot deelt van zijn oud- en nieuwtestamentische broederen, die of niet geloofd en bespot, of als roependen in de woestijn beschouwd werden?

Iemand die Polak van dichterbij kent, weet dat zijn: ‘Bekeert U, want het Koninkrijk Gods is nabij’ hem diepe ernst is; dat hij een man is die inderdaad alles vraagt.

Zouden we van prof. Oldewelt toch iets meer dan een pilaar-mysticus kunnen maken, die niet alleen niets wil maar die zo positief is, dat hij ‘er daarom geen behoefte aan heeft verschillen van mening duidelijk tegenover elkaar te stellen?’

Was het gebrek aan duidelijke zelfcritiek, degelijkheid enz. niet meer voor de bestuurs- en forumtafel te constateren, dan er achter? De reacties van uit de zaal, zich uitende in handjesklappen, de wijze van debatteren, gaven blijk van een geborneerdheid, die nu niet bepaald aan de crème de la crème der intellectuelen eigen is en welke zonder twijfel de manier van antwoorden van het forum beïnvloed heeft, afgezien nog van het feit dat dit zich van zijn taak als forum wel heel slecht gekweten heeft.

Als het er met de leden der organisaties van intellectuele beroepen niet zo best voorstaat, zou het dan niet nuttig zijn juist van de kant van het Weekblad iets te geven, dat wezenlijk bijdraagt tot verduidelijking van de problematiek, waarin de intellectueel zich bevindt?

En zou dit iets misschien gelegen kunnen zijn in het besef, dat voor de moderne mens het ideaalbeeld zich niet meer uitsluitend buiten hem bevindt, geen utopie noch wapperend vaandel hoeft te zijn, maar in hem zelf leeft?

A.J.L. van Haersolte-van Dijk

De tekeningen in dit nummer zijn van Peter Vos

Toch voorwaardelijke reflex

In hoeverre de heer Hillenius voor zijn artikel ‘De opheffing van de voorwaardelijke reflex’ - in het Hollands Weekblad van 27 april jongstleden - zelf voorbeelden bijeengegaard heeft is mij niet duidelijk geworden. In elk geval behoeven ze op één punt aanvulling, nl. als het gaat om Léautaud.

Léautaud start zijn ‘Journal littéraire’ als hij een jaar of twintig is. Wie begint te lezen wordt meteen getroffen door de ingehoudenheid ervan: Léautaud werd bijna verpletterd door de eisen die hij aan zijn werk stelde; per zitting breken maar een paar regeltjes door de muur van zelfbedwang heen. Des te groter is hun lading.

In die schaarse zinnen uit de eerste jaren duikt één naam telkens weer op, die van Stendhal. ‘Julien Sorel, presqu'un modèle - verzucht de dagboekschrijver. Dat presque tekent hem. Zijn stijl is dan ook op het ‘sec’ van Stendhal geïnspireerd.

In ‘Le petit ami’ vindt men Stendhal nauwelijks, men proeft hem des te meer. Het boek is m.i. een curieus geval van literaire fixatie. Léautaud's luchthartige vriendinnenstoet herinnert aan Leuwen père met zijn ‘demoiselles de l'opéra’. Léautaud's grossièreté is die van Stendhal's dagboek- en kantlijnnotities, sommige zinnen geven de sensatie van ‘déjà vu’. Als Stendhal steigert hij voor het cliché. Eén voorbeeld: ‘quel déchirement que la moindre séparation quand on s'aime! Tout le monde connaît cela, inutile d'insister’.

Maar wat men proeft is een gekortwiekte Stendhal, een Stendhal zonder exaltatie, zonder espagnolisme, un petit Stendhal. De emotie durft Léautaud nog niet aan in zijn eerste werk, verlamd door zijn voorbeeld? Alleen de schuwheid sijpelt tussen de regels door.

De sterkste aanwijzing voor die fixatie is juist de affaire tussen Léautaud en zijn moeder. Als kind bracht hij haar een bezoek en raakte in extase over haar négligé. Als hij haar vijftien jaar later terugziet aan een sterfbed gaat hij haar het hof maken. Dit laatste nu is duidelijk een onderneming met voorgeschiedenis. Zijn ‘fysieke’ kinderliefde was nl. niet nieuw. Het jongetje Stendhal/Beyle/Brulard wilde zijn moeder voor 1800 al met kussen overladen: je voulus couvrir ma mère de baisers et qu'il n'y eût pas de vêtements. Die moeder overleed jong.

Naar mijn gevoel heeft Léautaud in de kleine Brulard zichzelf herkend en waarschijnlijk onbewust, besloten het experiment voort te zetten. Maar zijn adolescentieliefde jegens zijn moeder was onspontaan. Niet als een romantisch strateeg ging Léautaud te werk, maar als een berekenend jongmens. Hoe zou het anders kunnen met iemand die zich in zijn dagboek voorneemt ‘de se surveiller, d'être conscient toujours’. De amourette met zijn moeder mist de klank van echtheid. Zijn moeder was trouwens een onsympathieke coquette die dubbelzinnig reageerde - en Léautaud maakt het geheel nog onsmakelijker door er niet in zijn journaal over te schrijven, maar er een boek uit te persen.

Léautaud was misschien wèl een mengsel van directheid en raffinement, maar zijn ‘liefde’ was duidelijk geconditioneerd. Stendhal's herinnering aan zijn moeder heeft niet de slijtage gekend van later contact, zijn reactie blijft zuiver ook al schrijft hij vele jaren later. Léautaud daarentegen heeft toegelaten dat ‘le ridicule de la vie’ zijn jeugddroom ontluisterde. En daarom kon hij er niet meer onbevangen over schrijven.

J. Kook-Smit

[p. 10]

Poging tot opheffing

Ces notes plairont aux hommes, deplairont aux femmes.
Léautaud: amour

1.	Natuurlijk is er - op onze hoogte van organisatie - geen leven mogelijk zonder voorwaardelijke reflexen. Mijn titel wilde dan ook niets anders doen dan een richting aangeven. Als men streeft om de gedachten, de grillen, de onevenwichtige harmonie van de kinderjaren terug te vinden, is het nodig om veel aangeslibde sleur, traditie, retoriek, eerbied voor het volwassene af te breken, d.i. met enige vrijheid van expressie de opheffing van de secundaire reflex. Mevrouw Kool-Smit is het trouwens met me eens, want ze spreekt me niet tegen, maar geeft me een aanvulling als ze schrijft over Léautaud's eerste deel Journal: ‘per zitting breken maar een paar regeltjes door de muur van zelfbedwang heen’. Dat duidt de poging tot opheffing van zelfbedwang aan, die in de latere delen bijna volkomen is, zodat de woorden als een directe, gespannen huid het beleefde van een dag volgen. Alleen op die manier kan ik voor me zelf verklaren waarom de eindeloos verhaalde misères, ruzies, verzoeningen, bijzondere ‘séances’, van de latere delen toch leesbaar blijven. In elke andere stijl zou het afschuwwekkend vervelend zijn geworden.
2.	Misschien was het beter voor de haastige lezer wanneer ik mijn schrijfsel had ingedeeld met duidelijke kopjes: a. inhoud van het boek, b. mijn mening over het boek, c. mijn gedachten naar aanleiding van het boek. Overigens heb ik duidelijk geschreven dat Shattuck ‘aan de hand van korte, exacte biografieën en heldere analyses van het werk van de schilder Rousseau, de componist Satie, de dichters Jarry en Apollinaire... weet te suggereren..’ etc. De andere voorbeelden heb ik dus zelf bijeengegaard en met nadruk wil ik daarbij Léautaud handhaven.
3.	Tot mijn verbazing eerst, later door herhaling de wetmatigheid van het verschijnsel herkennend, heb ik geconstateerd dat veel vrouwen - en daaronder wier litteraire smaak en critische zin ik bewonder (ik denk aan een recensie van Elisabeth de Roos) - met een ietwat gepikeerde, kleinerende afwijzing reageren op wat zoveel mannen, en daaronder niet de minst-critische, als een kostbaar en vooral sympathiek oeuvre beschouwen.

De reden ligt waarschijnlijk in het onuitroeibare, haatdragende wantrouwen dat Léautaud tegenover alle vrouwen koesterde, ook al kon hij het niet lang zonder vrouwelijk gezelschap stellen.

Mevrouw Kool-Smit gelooft niet in de echtheid van de liefde van Léautaud voor zijn moeder. Ik begrijp niet hoe iemand dat kan zeggen als hij (maar daar ligt misschien de verklaring: het is geen hij, maar een zij) de dagboeken, Le petit ami, en vooral de Lettres a ma mère gelezen heeft. Daar vindt men inderdaad maar één constant terugkerend thema, de verscheurde, ongelukkige liefde voor zijn moeder. Het heeft geen zin om dit met ontelbare citaten toe te lichten omdat Mevrouw Kool-Smit kennelijk ongevoelig is voor ernst en de wanhoop er van. Mevrouw Kool-Smit haalt nog als argument aan tegen de oprechtheid van die liefde: ‘Zijn moeder was trouwens een onsympathieke coquette die dubbelzinnig reageerde’, alsof dat niet de verklaring is van Léautaud's vijandigheid niet alleen tegenover zijn moeder maar tegenover elke vrouw die iets voor hem betekende, tot vlak voor zijn dood nog Marie Dormoy. Dat deze verbinding geen Freudiaans spelletje van mij is maar een realiteit, wordt nog aannemelijker door de vermelding van een droom (in deel VII) die ik helaas niet zo gauw kan opzoeken, maar die hier op neer komt dat zijn ‘Chère amie’ het gezicht heeft van zijn moeder (of andersom) en dat hij met haar vrolijk het grote plezier beleeft. Hij was toen 56-57 jaar oud, een lang volgehouden onoprechtheid dus.

Toen Leautaud waarschijnlijk 5 jaar was, nam zijn moeder op een van haar schaarse bezoeken hem en zijn vader mee naar een kermis. Het kind werd volgestopt met snoeperij en op een draaimolen gezet. Toen hij dit plezier genoten had bleken zijn ouders te zijn verdwenen. Ik vertel dit niet goed, te zeer op afstand. Maar in gedachten beleef ik het alsof ik zelf 5 jaar ben, het verdriet, de angst voor de eenzaamheid. Maar het spreekt vanzelf dat deze mening gekleurd is geconditioneerd, door alles wat ik van de latere Leautaud gelezen heb.

In het hoofdstuk ‘Léautaud en de vrouwen’ passen ook de volgende notities, die ik maakte naar aanleiding van de uitgave van Lettres a ma mère (1956).

Ik weet niet wanneer Léautaud voor het eerst met Marie Dormoy kennismaakte, maar ze bezocht hem in ieder geval nog tijdens de laatste dagen in la Vallée aux Loups. In de laatste dagboekbladen herkennen we het mengsel van wrevel en het verlangen haar te zien dat heel zwak nog doet denken aan de woelingen die le Fléau bij hem opwekte.

De Introduction die ze bij Lettres a ma mère schreef is zo schandalig nonchalant dat men zich afvraagt of ze de brieven eigenlijk wel gelezen heeft. Gevolg van de blijkbaar automatische rancune die Léautaud bij vrouwen opwekte? Of ben ik dit keer te wantrouwig en was ze te goeder trouw en alleen maar kinds? In het kort mijn ernstigste bezwaren.

Mevrouw Dormoy vertelt dat de briefwisseling begon als tussen geliefden (zoals ze zelf ook opmerkten), na de gebeurtenissen die in Le Petit Ami beschreven zijn, dat er toen twist ontstond en dat tenslotte de moeder geen antwoord meer gaf. De reden van die twist wordt uitvoerig opgewerkt tot een mysterie. Waarschijnlijk is het geheim verborgen in drie brieven (schrijft M.D.) die op 20 november en 5 december 1901 door de moeder aan de zoon werden gestuurd. Van deze drie brieven is echter niets meer te vinden dan de enveloppen waarop (w.s. door Léautaud) staat genoteerd ‘détails sur nos entretiens’. Hierin zouden dan zulke verschrikkelijke dingen hebben gestaan dat L. ze heeft verbrand en dat de kloof tussen moeder en zoon onherstelbaar werd.

‘Impossible d'éclaircir le mystère’, zucht mevrouw M.D. nog eens. Bovendien schrijft ze ‘Paul continua à écrire, mais, découragé, il ne postait plus ses lettres’.

Wanneer men in het boekje gaat zoeken naar de censuur, de plek waar de idylle opeens verandert in een tragedie, blijkt die inderdaad te vinden, maar niet daar waar M.D. had aangekondigd.

In de chronologische volgorde der brieven vinden we op 20 november 1901 vermeld: ‘Ma mère m'envoie un second colis, dans lequel un autre bouquet de violettes’. Tussen 4 en 5 december 1901 iets dergelijks en tussen 5 en 10 december 1901 ‘Détails sur nos entrevues. 1 enveloppe de Genève, vide’. Hetzelfde nog een keer tussen 13 en 15 december 1901, maar dan 2 enveloppes. Dit wijkt al af van wat M.D. vertelde, maar bovendien blijkt de liefhebbende toon van de brieven voor en na de lege enveloppen ongewijzigd. Er is geen sprake van dat Léautaud zijn brieven niet meer zou posten, de brieven zijn duidelijk antwoorden op elkaar. Zelfs vindt men in het antwoord op de twee brieven die in de laatste lege

[p. 11]

enveloppen moeten hebben gezeten een hartelijk dankwoord, dat zijn moeder zoveel moeite nam etc. En lezen we de brieven die aan de mysterieuze enveloppen voorafgaan, dan blijkt dat Léautaud met oog op Le petit ami dat hij juist aan het schrijven is, een uitvoerige vragenlijst aan zijn moeder heeft gericht over haar vroeger leven voorzover het hem betreft, de keren dat ze hem kwam opzoeken etc.

Tenslotte, als definitieve ontmaskering van het mysterie der lege enveloppen lezen we in de brief van 29 maart 1902, van Léautaud aan zijn moeder, een citaat uit een brief van haar die gedateerd is 9 dec. 1901. Dat kan niet anders zijn dan een brief die in een van de lege enveloppen heeft gezeten (zie datering boven). Het citaat laat ik maar volgen:

‘Tu souffriras, tout comme j'ai souffert, dans la bonté, dans la crédulité à croire tout le monde sincère... que comme moi tu es sans rancune... sentiments qui nous font identiques l'un à l'autre, qui font aussi que nous serons constamment dupés... et que pour moi, je préfère ce rôle à celui de dupeur. Toutes les fois que j'ai pu rendre service ou faire du bien je l'ai fait. J'ai bien souvent mal réussi, mais je suis prête à recommencer car je pourrais en m'abstenant risquer de ne pas soulager ou aider celui qui le mérite. Et puis, quoi de meilleur au monde que de faire plaisir et comme donner est meilleur que de recevoir. Si Fanny t'a rendu quelquefois service, ce n'était que pour te faire oublier le plus grand de tous ceux qu'elle pouvait le rendre: te donner simplement l'adresse de ta mère; là elle eût été bonne, et ma reconnaissance pour elle eût été infinie. Et au lieu de cela, elle a voulu, en l'aidant quelquefois, de faire croire que je ne l'eusse pas fait ou voulu’.

Een mooi staaltje van de leugenachtigheid die Léautaud's mening over vrouwen heeft helpen vormen, maar niets van mysterieuze kwaadaardigheden.

Er is trouwens geen behoefte aan een mysterie om de definitieve scheiding van moeder en zoon te verklaren. De directe aanleiding is m.i. dat de moeder beducht raakte voor de serieuze liefde die ze in Léautaud weer had gewekt, beducht omdat ze hierin een gevaar zag voor haar moeizaam veroverd burgerlijk bestaan. In haar eerste brieven probeert ze een bijna liefdesbrieftoon, ze kondigt aan dat als Léautaud straks weer thuis is, ze alle remmen zal laten varen. Al heel gauw treedt dan de eerste ontnuchtering op, een bestraffende moedertoon dat L. zich niet zo moet laten gaan, dat de eerste brieven moeten worden teruggestuurd en dat de correspondentie netter en normaler zal beginnen. L. omzeilt de zin van briefteruggave. Na enige tijd schrijft ook zijn moeder weer ongeremd, al vermoedt men gauw dat ze hierbij niet speciaal aan haar zoon denkt. Deze heeft weinig aanmoediging nodig. Tenslotte komt opnieuw de eis tot teruggave van de brieven. Op L.'s weigering breekt de correspondentie na nog wat heen en weer verwijten af, d.w.z. L. krijgt geen antwoord meer op zijn brieven. Een van de laatste die nog verzonden wordt is van 31 dec. 1906:

‘Ma chère maman,

Je ne vous oublie pas. Je vous aime toujours. Vous n'avez pas changé dans mon souvenir ni dans ma tendresse. Un de mes amis, Suisse, avant-hier partait à Genève. Que cela m'a fait rêver, d'une rêverie très habituelle, pendant toute la soirée.

Je vous envoie mille et mille voeux, avec mes plus tendres baisers’.

In 1918 stierf de moeder. Op 21 juni 1930 schreef Léautaud:

‘Ma mère.

Trente ans après, je n'en suis pas encore consolé. On n'est pas non plus homme de lettres jusqu'aux moelles. Je me dis aussi quels beaux souvenirs cela m'eut été à écrire.’

D. Hillenius