Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 4]

Big business de baas
J. Pen

Het communistische Politiek en Cultuur heeft onlangs geprobeerd de invloed van de ‘monopolies’ op de Nederlandse overheid te ontmaskeren. Dat valt niet mee, en de schrijvers hebben hier en daar dan ook vreemde constructies te baat genomen. Er worden niet bestaande ambtenaren ten tonele gevoerd, zoals ene ir Platte, die op economische zaken het landsbelang schijnt te verkwanselen aan zijn kapitalistische broodheren; en van minister Zijlstra wordt gezegd dat hij wel geparenteerd zal zijn aan een zekere kruideniersfamilie die op haar beurt vermoedelijk onderhorig is aan de Unilever. De heer Van den Brink is inderdaad directeur van de Amsterdamse Bank, maar dat bewijst niet anders dan dat een succesvol ministerschap de weg naar het bedrijfsleven opent.

In weerwil van deze communistische kronkelingen is het natuurlijk onmiskenbaar juist, dat ook de grote ondernemingen, al dan niet via bepaalde personen, invloed uitoefenen op het overheidsapparaat. Dat geldt van iedere groep in de maatschappij. Dertig jaar geleden had de redactie van Politiek en Cultuur het trouwens makkelijker gehad: de nauwe banden tussen Colijn en de Koninklijke waren bekend.

Nu is het niet mijn bedoeling het voetspoor van genoemd blad te drukken en ‘onthullingen’ te gaan doen. Liever willen wij een ogenblik veronderstellen dat in een land - bijvoorbeeld het onze - inderdaad een toestand intreedt waarbij de grote ondernemingen de ambtelijke apparatuur van de economische politiek beheersen. Niet met steekpenningen of andere slinkse methoden, maar doordat de sleutelposten zijn ingenomen door mannen die bereid zijn het belang van ‘big business’ te laten overwegen. Dat kan in alle eer en deugd gebeuren; want iemand kan oprecht van oordeel zijn dat wat goed is voor General Motors goed is voor de Verenigde Staten. Juist omdat een dergelijke beïnvloeding niet alleen maar verkeerd is, heeft het zin ons een dergelijke toestand eens in te denken.

Wat streeft de grote onderneming na? Vóór alles: groei. Winst en winstvergroting zijn stellig belangrijk, maar er zijn tekenen die er op wijzen dat groei van de omzet het als doelstelling wint. Vandaar het samenvallen van het belang van sommige grote ondernemingen en het nationale belang: een grotere produktie, een omvangrijker produktieapparaat, een betere technologie en een begeerlijker produkt zijn de opvallende elementen van het groeipatroon. En tevens: grotere werkgelegenheid, betere scholing, hogere lonen. En meer dan dat: de grote bedrijven streven deze doeleinden vaak doeltreffender na dan de kleine. Een expansief beleid zal dus vooral op de belangen van de groten moeten zijn gericht.

Natuurlijk is dit maar één kant van het geval. Want het springt in het oog, dat ‘goed voor General Motors’ wel eens zou kunnen betekenen: slecht voor Ford. Een afzetverschuiving ten gunste van Chevrolet is niet iets waar de overheid speciaal achterheen moet zitten. En hoewel voor een dergelijke eenzijdige begunstiging geen direct gevaar behoeft te bestaan in een beleid dat door big business als collectiviteit wordt beheerst, is toch ook een te vergaand favoriseren van de groten en achterstellen van de kleinen heel ongewenst; al was het maar omdat de kleinen óók willen groeien en middelgroot worden, terwijl de middelgrote bedrijven in ieder westelijk land de ruggegraat van het bedrijfsleven uitmaken.

In onze denkbeeldige situatie zou dan ook zeker iets mis lopen als de overheid bij haar discretionaire bevoegdheden zoals bij aankoopbeleid (defensiecontracten!) en vergunningenbeleid, of in de handelspolitiek, de kleine bedrijven systematisch zou voorbijzien. Maar wij spraken boven van eer en deugd; daarmee ware een dergelijk scheeftrekken der verhoudingen niet te rijmen. Een zodanige discriminatie kan trouwens niet verborgen blijven en in een democratie kan zij niet blijven bestaan. Hoe ook de ambtelijke apparatuur is samengesteld.

Interessanter is daarom de vraag, in hoeverre de grote ondernemingen hun sleutelposities zouden gebruiken om een schijnbaar algemeen beleid te bevorderen dat in feite toch discriminaties omvat. De belastingpolitiek opent daartoe mogelijkheden. Zowel de belastingstructuur als de tarieven kunnen afgesteld worden op het belang der groten. De investeringsaftrek kan zo worden ingericht, dat alleen grote investeringen er-

[p. 5]

onder vallen. Ook de progressie kan in deze richting worden beïnvloed. Vereist is daarbij de verdediging van een dergelijke politiek in het parlement. Die verdediging zal mislukken wanneer de discriminatie kennelijk niet door het algemene, maar door het groepsbelang is geïnspireerd. Slechts wanneer de begunstiging der grote ondernemingen kan worden voorgesteld als een goede zaak maakt zij kans van slagen.

Theoretisch schuilt daarom gevaar in die situaties, waarin een beroep op het algemeen belang wordt gesteund door een schijnbaar redelijke theorie die in wezen misleidend is. Het typische geval: het belang van een onderneming kan worden gediend met bescherming en restrictie. Die onderneming wint daardoor, maar er is doorgaans schade voor de rest van de gemeenschap; een schade die evenwel zozeer gespreid is dat men haar nauwelijks ziet. In dat geval is het verleidelijk te betogen dat de voordelen de nadelen overtreffen, hoewel dit als regel niet juist is; want restrictie is meestal een netto-schadepost. De bescherming door middel van invoerrechten en kwantitatieve restricties is het meest voor de hand liggende voorbeeld.

Kan men echter zeggen, dat restrictie en protectie ons speciaal vanuit het grootbedrijf bedreigen? Mij dunkt het niet. Het is juist het kleinbedrijf, in zijn georganiseerde vorm, dat protectionistisch is ingesteld. De landbouw, prototype van het kleinbedrijf, werpt de grootste struikelblokken op de weg naar een ongehinderd Europees verkeer. In Nederland is het de georganiseerde middenstand, die waakt tegen ‘branchevervaging’ en ‘prijsbederf’; pejoratieve uitdrukkingen, gesteund door een pseudoredelijke theorie, in wezen gericht op verstarring, bescherming en restrictie. Het zij niet beweerd dat de grote ondernemingen nooit geïnfecteerd raken door deze theorieën, maar hun natuurlijke instelling is toch meer die van het doppen van eigen boontjes.

Het wezenlijke gevaar van de invloed der grote ondernemingen is waarschijnlijk een geheel ander. Het spruit voort uit de microeconomische denktrant die de ondernemer in zijn bedrijf moet toepassen en waarin hij door zijn accountants en belastingadviseurs wordt gesteund. Een extreem, en daardoor niet al te realistisch voorbeeld: lagere belastingen zijn goed voor de groei. Dat klopt inderdaad micro-economisch. Maar voor een volksgemeenschap als geheel gaat het niet op. Want uit de belastingen moeten typisch groeibevorderende uitgaven worden gedaan: onderwijs, infrastructuur. En bo-

De kikker en de os

[p. 6]

vendien leiden te lage belastingen tot een tekort op de betalingsbalans, en dat noopt tenslotte weer tot een geforceerde bestedingsbeperking die funest is voor de groei. Hadden wij in Nederland iets hogere belastingen gehad, dan was de recente verlaging van de investeringsaftrek niet nodig geweest.

Een ander voorbeeld, wellicht realistischer: als een onderneming een grotere loondifferentiatie toepast tussen de verschillende graden van geschooldheid is de kans groot, dat de kwaliteit van het personeel daardoor verbetert. De hogere lonen trekken betere arbeiders aan - van elders. Macro-economisch zijn grotere loonverschillen echter alleen produktiviteitbevorderend in zoverre zij de scholing in de hand werken - en dienaangaande staat heel weinig vast. Er zijn in ieder geval betere middelen om de scholing te bevorderen dan een scherpe verticale loondifferentiatie.

Zo is in het algemeen de invloed van het bedrijfsbeleid op het politieke denken niet steeds gunstig. Wie op een stoel gaat staan kan de optocht beter zien. Maar als hiervan een algemene theorie wordt gemaakt die iedereen op stoelen laat klimmen, vervalt men in een logische fout. Het is dan ook geen wonder, dat de vreemdste theorieën over de economische politiek afkomstig zijn van somtijds succesvolle ondernemers. Voor de oorlog wilde een chocoladefabrikant onze welvaart verhogen door stelselmatige afbraak van het produktieapparaat. Na de oorlog hebben wij ons kunnen vermaken met de inzichten van een Twents machinefabrikant. Zo erg is het natuurlijk niet steeds. En bovendien zijn er voorbeelden van het tegendeel: de ouderwetse opvatting dat lage lonen zo goed zijn voor de winst is voor het eerst doorbroken door het grootbedrijf. Was het niet Ford die zijn expansie baseerde op het inzicht dat zijn arbeiders tevens zijn klanten waren?

Het bovenstaande overziende blijkt het, dat over de invloed van big business op de economische politiek niet gemakkelijk te generaliseren valt. Discriminatie en misplaatste begunstiging daargelaten, die in een democratie niet behoren voor te komen en ook niet gemakkelijk binnensluipen, is er sprake van een gunstige beïnvloeding voorzover de grote ondernemingen expansief zijn ingesteld; van een ongunstige in zoverre zij teveel vastzitten in restrictieve en micro-economische denkwijzen. Het is een onderwerp dat in economische handboeken te zeer wordt verwaarloosd, en waaromtrent feitelijk onderzoek nuttige diensten kan bewijzen. Iets voor een promovendus?