Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek tweede jaargang · nummer 53 · 18 mei 1960

Het onnozele fatsoen

Ik heb mij dikwijls afgevraagd, schreef N.S. vorige week in een Kort Commentaar, ‘hoe die NSB-ers en anti-semieten dat nu eigenlijk deden. Kwamen ze daar nu werkelijk rond voor uit dat ze slecht of oliedom waren,...?’ Hij verontschuldigt zich voor zijn onkunde met een beroep op zijn jeugd in de bezettingstijd; maar het zal hem niet ontgaan zijn dat velen van ons die de oorlog misschien al wat meer bewust hebben meegemaakt, ook nooit begrepen hebben hoe de NSB-ers het deden. ‘Ik begrijp niet hoe je zoiets kunt doen’ is de standaardformule van de zelfverzekerde moralist, een type dat wij in de oorlog allen naar onze beste vermogens probeerden te belichamen. Rotschoften waren rotschoften, die wijsheid was voldoende voor de behoeften van de dag; alleen enkelen die familieleden of vrienden aan de NSB hadden moeten afstaan, mompelden iets van idealisme, maar meestal niet zo luid dat wij hen konden verdenken van een poging om alles te begrijpen en te vergeven.

Zo hoort het in een oorlog. Het vervelende is dat wij, misschien ook wel vanouds daarvoor begaafd, geneigd zijn om nog

steeds op dezelfde manier door te gaan. Wij hebben het onbegrip uitgevonden als alternatief van het begrip, en passen het toe in alle omstandigheden waar ons morele oordeel verlangd wordt. Fascisten, communisten, racisten, nozems: wij begrijpen ze niet, en zijn er trots op. Op ons allerfatsoenlijkst kunnen wij ze zelfs nauwelijks meer uit elkaar houden. Het is allemaal zo'n beetje hetzelfde, verkeerd, slecht en raar.

Wie dit een gechargeerd beeld vindt, kan makkelijk voorbeelden vinden van mensen die alles zeer goed uit elkaar kunnen houden. Intussen is er waarschijnlijk niemand die een tik van de bezettingstijd heeft gekregen en die niet in zichzelf de behoefte ondervindt om zijn oordeel zeker te stellen met onbegrip; en zelfs degenen die maar een halve tik hebben gekregen kennen die behoefte, zoals N.S., hoe weinig plezier hij ook verder in het onbegrip heeft. Het wordt dan wel tijd dat wij eens ophouden met elkaar voor de gek te houden. Het is best dat wij duidelijk zeggen waar wij tegen zijn, hoezeer het ook gewoonte lijkt te worden om het te zeggen aan toehoorders die bij voorbaat met ons

[p. 2]

instemmen en die dus meer gebaat zouden zijn bij een andere keus uit onze schat van opvattingen; maar wij worden verschrikkelijke heilige boontjes als wij ons niet eens meer kunnen voorstellen dat iemand iets doet dat wij en onze toehoorders verkeerd vinden. Het zal altijd mogelijk zijn om te goeder trouw van onbegrip te getuigen wanneer wij het uitgestreken gezicht van een boosdoener aanzien. Wat er omgaat in dat hoofd, wij weten het niet; evenmin hebben wij trouwens veel notie van wat er omgaat in de hoofden van onze vrienden en medestanders. Om iets te begrijpen zullen wij eerst in onze eigen zwarte ziel moeten zoeken, en moeten ontdekken hoe gering de verschillen zijn, en hoe toevallig de toevallen, die ons onderscheiden van al het verkeerde en gesmade volkje.

Een begin zou bv. gemaakt kunnen worden met behulp van Lolita. Litteraire voorbeelden zijn beter geschikt dan praktische, omdat een beroep op onbegrip ervoor nog niet tot de goede toon hoort; en het kan niemand ontgaan dat Humbert Humbert zich immoreel gedraagt met zijn kleine vriendinnetje. Het is dan maar een kwestie van ons voorstellen dat wij zelf zijn schanddaden zouden begaan. Humbert was blijven steken in de emotie die bij hem gewekt was door een klein vriendinnetje in zijn kindertijd. Daarmee was hij alleen een abnormaal geval in zoverre dat de meesten van ons zulke herinneringen makkelijker bedwingen kunnen met sterkere emoties van later. ‘Ergens’ kunnen wij ons heel goed voorstellen wat hem bezielde, en als er eenmaal een klein gebied van verwantschap ontdekt is, stelt een normale verbeeldingskracht ons in staat om ons tot in zijn daden toe met de schuldige te identificeren. Het blijkt dan zelfs dat wij het waarschijnlijk nog bonter zouden maken dan Humbert, die met ijzeren aanvaarding van zijn immoraliteit Lolita mee op reis nam om het eigen land te leren kennen. Na de eerste zonde zouden wij ons hoofd al helemaal kwijt zijn, ten dele misschien door de gedachte aan onze schuld, maar meer nog door de wetenschap dat wij er nooit in konden

slagen onze handeling tegenover de openbare mening te rechtvaardigen. Hoe licht zien wij ons dan niet Lolita meenemen naar een winderig weiland bij nacht, om haar te wurgen en vervolgens in stukjes te snijden die wij onhandig gaan verspreiden over sloten en vaarten! Hoe duidelijker men het zich voorstelt, hoe moeilijker het wordt te geloven dat het zo niet gebeurd is. Als men tenslotte uit het raam kijkt en er komt juist een politie-auto de straat inrijden, weet men roerloos toeziend dadelijk waar hij stil zal houden.

Dat is een geval van particuliere misdaad, kan men zeggen: dat is minder erg dan politieke misdaad, die wij ons daarom veel moeilijker kunnen voorstellen. Waarop berust dat onderscheid? Het zou beter zijn om te spreken van onvergelijkbaarheid, omdat in het een de emotie onmiddellijk beslissend is terwijl in het ander een theorie de uitwerking van de gezindheid bepaalt. Kunnen wij ons niet voorstellen dat iemand ontevreden is met zijn leven; dat hij de schuld geeft aan de omstandigheden waaronder hij dat leven moet leiden; dat hij warm loopt voor een opvatting van de staatsinrichting die hem belooft dat hij mee zal mogen doen in plaats van door iedereen beleefd genegeerd te worden; dat hij dan de wandaden goedpraat of negeert die in naam van zijn overtuiging begaan worden, en de ogen op de mooie toekomst gericht houdt? Het is één ding om te zeggen dat zoiets van goedheid en intelligentie getuigt bij iemand die leeft in een democratie, waar de gelegenheid om mee te doen geboden wordt aan een grotere meerderheid dan onder enig ander systeem; het is een ander ding om ons niet te kunnen voorstellen dat iemand zich zo bedrogen of veronachtzaamd voelt dat hij ertoe komt. Op het eerste gezicht is het niet bepaald slecht wanneer iemand die in het betrekkelijk goedaardige democratische kamp staat aan zo'n gebrek aan verbeeldingskracht lijdt, maar oliedom is het zeker.

Bij nader toezien blijkt trouwens dat het waarschijnlijk nog slecht is ook, althans dat deze cultus van het onbegrip op een groot gebied iedere ondervinding van morele alternatieven onmogelijk maakt. Elkaar zorgvuldig napraten is de enige vorm die de morele keuze nog aanneemt. De ‘goedheid’ is iedereen bij voorbaat meegegeven, zolang hij in hoofdzaken precies doet en zegt wat de burgerij in het algemeen doet en zegt: anti-Duits, anti-communistisch, anti-racistisch zijn. Niet alleen doet men geen keuze, men zou niet eens meer weten waar er een gedaan kan worden. Hier zijn wij, wij zijn goed; daar zijn de tegenstanders, zij zijn slecht -

[p. 3]

wat is er meer te zeggen zonder de verdenking te wekken dat wij eigenlijk zelf ook slecht zijn? Onze enige taak is af en toe argumenten aan te voeren ten bewijze dat de indeling onaantastbaar is.

Het kan wel zijn dat deze behoefte om altijd bij voorbaat gelijk te hebben, zodat al onze daden alleen de uitdrukking kunnen zijn van onze rechtschapenheid, een erfenis is van het calvinisme. Zulke dingen zijn makkelijk gezegd, en doen er niet veel toe zolang zij niet als argument gaan dienen voor een bewering dat er toch nooit iets kan veranderen. Wanneer wij onze opvattingen niet wensen kunnen wij ze veranderen, en er is alle reden om onze gelijkhebberij niet te wensen, die meer dan iets anders aansprakelijk is voor het besef van permanente stagnatie in het Nederlandse intellectuele leven. Door steeds weer op hetzelfde aambeeld te hameren, en elkaar te overtroeven in het tegen-zijn waar wij tegen zijn, komen wij niet verder. De eerste eis is dat wij ze allen gaan zien als onze broeders en gelijken, de Duitsers, de Russen, de Zuidafrikanen en de NSB-ers; of dat wij ons maar concentreren op één ervan, de commandant van Bergen-Belsen bijvoorbeeld, of de functionaris van de Zuidafrikaanse regering die belast is met het opsporen van negers in de stambomen van blanken die 's winters een beetje bruin blijven. Op die manier zouden wij tenminste beter leren inzien dat wij als mensen horen tot een laakbare soort, en onze zelfgenoegzaamheid zou op den duur verzwakt worden door het besef dat de rest van de wereld niet in het minst gebaat is bij ons fameuze fatsoen.

Het zal niet makkelijk zijn om zulke studiën ingang te doen vinden, te minder omdat reeds het geroes hoorbaar wordt waaruit zich straks de kreten van ‘fellow-traveller’, ‘fascist’ en ‘negerbeul’ zullen losmaken. Het is niettemin duidelijk dat zij geen aanslag op de moraal zouden betekenen, maar juist een middel om wat nieuw leven te brengen in een moreel besef dat langzamerhand totaal gestold is tot een paar formules. Het is zelfs niet ondenkbaar dat wij er beter van zouden worden, hoezeer ook velen een poging om de Nederlandse mens nog beter te maken als pure hemelbestorming zullen zien; en het is in ieder geval zeker dat wij er minder onnozel van zullen worden. De halfgeacteerde onnozelheid van N.S. was tenslotte niet anders dan de principiële onnozelheid waar de hele Nederlandse samenleving min of meer aan lijdt. Het zou mooi zijn als wij ons konden overtuigen dat die althans voor intelligente mensen niet leuk meer is.

J.J.P.