Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 10]

Informatie en expressie II
J.H.W. Veenstra

In zijn essaybundel De schok der herkenning introduceert Gomperts de voor literaire doeleinden pasklaar gemaakte informatietheorie, waarvan ik in mijn eerste beschouwing (HW van 4 mei) als een tekortkoming het verwaarlozen zag van de expressieve funktie der literatuur ten gunste van de eenzijdig geaccentueerde informatieve funktie. Als Gomperts in het slothoofdstuk van zijn boek de herkenning nader analiseert, maar dan uitsluitend als symptoom van verwantschap, schrijft hij: ‘De schok der herkenning in de literatuur bestaat eruit, dat de lezer die informatie vindt, die ordenend werkt in zijn bewustzijn.’ Niettemin is dit ordenen toch maar betrekkelijk, want tegelijk wordt gezegd dat iedere hele herkenning een halve vergissing is en dat wij geen woord kunnen lezen zonder iets te zien dat er niet staat. Elke verstandhouding is er eigenlijk een van slaapwandelaars, maar met deze ultieme domper op de zo hoopvol bij wijze van revolutie geïntroduceerde herkenning ben ik toch ook niet tevreden. Zoals ik met het tegelijk ordenen en revolutioneren dat de herkenning teweeg kan brengen niet tevreden ben. Of hoogstens even tevreden zolang de paradox mij zoet houdt.

Waar het om het ordenend werken in het bewustzijn gaat bij de informatie die literatuur is, dient dan ook niet te worden onderzocht hoe dit procédé van ordenen kan worden bevorderd, zowel bij de recipiënt als bij de informant? En brengt elk procédé niet mee het probleem van de techniek van werken, van de keuze van het instrumentarium en van de deugdelijkheid van welk gehanteerd instrument ook? De het verstand terecht niet verwerpende Gomperts kan in dit opzicht toch niet tevreden zijn met een daadwerkelijke of zelfs metaforische blindheid en zijn centraal stellen van het ‘leven’ mag hem toch niet doen neerzitten bij ziekte of organische afwijkingen. Zelfs als dat een neerzitten is op een bewoonbaar plekje helderheid en overzichtelijkheid dat hij - zoals hij het Du Perron zag doen - zich temidden van een dreigend rijk der duisternis heeft ingeruimd.

Ik meen dat we met het inruimen van plekjes, hoezeer op zichzelf ook een soort ‘ordening’, niet klaar zijn. We zullen de duistere ruimte in moeten, willen we niet door de langzamerhand alle plekjes overgroeiende chaos verstrikt raken. Met dit soort onvermijdelijk ontginningswerk heeft ook de kunst te maken. De nog altijd autonoom bedreven kunst, waarvan Gomperts wel de samenhang met het leven als eis stelt zonder echter aan te geven hoe die samenhang moet zijn. Hij doelt daarbij uiteraard niet op de vulgaire politieke of sociale kunst, maar waar op hoger en dus redelijker niveau naar die samenhang wordt gezocht, kan ook de interpretatie van het leven, of beter van het totale zijn, niet achterwege blijven.

Nietzsche, van wiens formule Wille zur Macht Gomperts ten onrechte beweert dat het een psychologische formule was terwijl hij er allengs een ontologische betekenis aan had gegeven, een poging tot zijnsuitlegging met één karakteristieke en hanteerbare formule, deze Nietzsche heeft die interpretatie aangedurfd, maar met zijn formule zijn wij nog niet klaar. Toch zullen ook wij, als we het leven centraal willen stellen, even centraal de vraag naar de zin van het leven moeten stellen, waarbij ons relativiteitsbesef ons zegt dat die zingeving niet meer dan onze zingeving kan zijn, tijdelijk en plaatselijk begrensd, persoonlijk en kollektief gedifferentieerd, als werkformule elastisch en rekbaar genoeg om na ons geboeid te hebben ook weer te kunnen worden gebroken. Ik meen dat het de hoogste tijd is de hele kunst voorlopig uitsluitend naar het instrumentale karakter te gaan zien dat alle wezenlijke kunst in se eigen moet zijn. Kunst als middel, desnoods als ordenend en informatief middel, maar dan ook om de expressieve d.w.z. openbrekende en wakker makende kracht gehanteerd middel. De zo bedreven kunst moet weer opnieuw worden geléérd, en de schrijver die dit ‘handwerk’

[p. 11]

niet wil verstaan krijgt misschien nog eens de grafoloog naast zich om te zien wat er in hem steekt.

Zelfs bij de ‘grondstof’ van de literatuur, het medium taal, is de expressieve funktie minstens zo belangrijk als de informatieve. We zeggen eerder au! dan dat we de medikus meedelen appendicitis te hebben, en in enige oerstaat, wat men er ook onder wil verstaan, is de taal misschien ook eerder instrument van expressie dan van kommunikatie geweest. Ik wil hiermee niet de nu ook weer opgeld doende theorie over de magische



kracht van de taal onderschrijven en acht al het gespekuleer over het ‘bezweren’, dat de dichter met het woord heet te doen, dwaas zolang het alleen maar om epaterende beeldspraak gaat, maar waar een integratie van kunst en leven wordt bepleit kan ook de vraag naar de meest zinvolle werking van het instrumentarium der kunst niet achterwege blijven.

Er wordt tegenwoordig in bepaalde onderwijskringen geëxperimenteerd met de z.g. verbale expressie, het met psychologische oogmerken doen hanteren van de taal als uitingsmogelijkheid. Dit in tegenstelling tot het mondelinge en schriftelijke taalonderwijs in het algemeen, dat alleen een zuiver informatief doel had en vrijwel steeds nog heeft. We leren schrijven om te kunnen informeren en zelfs bij ons onderwijs worden daarmee al heel wat bronnen van spontane expressie dichtgeslagen. Wie methoden van onderwijs die in onze cultuurgemeenschap zijn ontstaan heeft zien toepassen bij leerlingen die uit een heel anders geaarde gemeenschap afkomstig zijn, weet dat daar het geheel en al ‘dekken’ van een emotionele gesteldheid door de vreemde taal een onmogelijkheid blijkt. De onderwijzer uit het vroegere Nederlands-Indië kan er meer over vertellen en het bekende Indische ‘krompraten’, met de voor ons dikwijls nietszeggende accentverleggingen, toegevoegde klankwaarden en emotioneel bepaalde onomatopeeën, hield ook het verbreken in van een voor ons geldend evenwicht van informatieve en expressieve waarden ten gunste van de laatste.

Het lijkt me een nuttig experiment om bij het taalonderwijs de rollen van informatie en expressie eens een tijdlang om te keren. Laat men kinderen eerst eens de taal met het oog op de expressieve funktie aanleren. Het vergt een andere instelling en het verdraagt geen klassikale dressuur, maar ook bij het moderne tekenonderwijs heeft men immers al de vrije uitingsdrang boven de eens onwrikbare en vermeend artistieke ‘wetten’ gesteld. De Babylonische spraakverwarring die er misschien aanvankelijk het gevolg van is, wordt op de duur wel bedwongen door het gieten van de emoties en aandoeningen in een taal die doelmatig en dus ook kommunikatief dient te zijn. De daarvoor vereiste discipline is een afgeleide, analoog aan die welke nodig is voor het aanleren van vreemde talen, die men in eerste instantie ook louter als informatief instrument hanteert.

Dit laatste heeft wel niet direkt maar dan toch indirekt te maken met de kunst. Maatschappelijk gezien is kunst alleen een topverschijnsel, een fenomeen van onderzoek, raffinement en bijschaving dat met de wortels in het gistende leven moet staan wil er niet van doodbloei sprake zijn. Een levende kunst heeft altijd een buiten de artistieke doeleinden funktionerende infra-struktuur gehad, een met welbegrepen rendement opererende aan- en afvoerdienst aan de basis, die pas het werken aan de top mogelijk maakt. Alleen sinds de ontwikkeling der reproduktietechnieken de Europese kunstenaar het nuttigheidsgras voor de voeten werd weggemaaid en zijn informatieve, afbeeldende en versierende taak tot een minimum werd beperkt, sinds hij dan ter compensatie via de romantische ideologie de rol van profeet, exegeet, apostel of tovenaar kreeg toebedeeld, werd hij het broeikasprodukt dat alleen bestaat om bewonderd te worden. Dat dit zijn rol niet is zal hij zelf moeten beseffen, en zonder dat ik hem voor de kleuterklas wil zetten zal hij toch minstens eens aan het onderzoek naar zijn instrumentarium moeten meedoen.

Gomperts, die zich in het voetspoor van Forum al een goed eind van de romantische esthetiek heeft verwijderd, kan hem daarbij

De tekeningen in dit nummer zijn van Peter Vos

[p. 12]

op weg helpen. Alleen meen ik dat, waar het de literatuur betreft, zijn uitsluitend accentueren van de informatieve funktie ervan de manier van zijn of zien tot een zo willekeurige faktor maakt, dat het er niet toe doet of ik een schrijver of de jongste copywriter van een reklamebureau ‘herken’. De laatste kan een meester zijn in het verstrekken van schokkend onwaarschijnlijk nieuws.

Merkwaardigerwijs stamt het begrip schok der herkenning, dat Gomperts met gewijzigde betekenissen aan Edmund Wilson en via hem aan Melville ontleende, uit het begripsarsenaal der impressionisten, wier opvattingen door de 19e eeuwse ideologie in het algemeen en een fase van de romantische in het bizonder samenhangen. Hammacher gebruikt dit begrip eveneens in zijn studie uit 1941 over de Amsterdamse impressionisten, en het van beslissende betekenis achten van de choc, de sensation en wat zich nog meer kan voordoen aan plotselinge zintuigelijk verwerkte botsingen tussen kunstenaar en objekt, is niet denkbaar zonder een zekere individualistische, als men wil atomistische visie. De mens in zijn beslotenheid - en Gomperts' slaapwandelaar is zijn naneef - kan volgens die opvatting slechts sporadisch en bij momenten wezenlijk kontakt hebben met wat hem omringt. Voor de kunst is alleen van belang het hem schokkende en zintuigelijk rakende, dat wat hem zijn hoogstpersoonlijke sensaties oplevert, en het prendre sur le vif van de momentele aandoening is dan de hoogste taak van de kunstenaar.

Het enten van deze lyristische schokkonceptie op de cybernetische informatietheorie, die een wiskundige grondslag heeft en van alle onberekenbare schokken wars is, lijkt mij een poging tot kruisen van elementen die elkaar maar moeilijk verdragen. In de praktijk van zijn onderzoek - het nagaan van de verwantschappen tussen een aantal schrijvers - doet Gomperts er trouwens ook maar weinig mee. Het maakt de indruk dat hij bij het neerschrijven van zijn portretten dacht: o ja, de theorie! en dan haastig even enkele daaraan ontleende termen door de overige heenvlocht. Het kan ook zijn dat diverse portretten in eerste ontwerp al klaar lagen voor de ‘ontdekking’ van de theorie en daarna met enkele penseelstreken aan de aantrekkelijke lijst werden aangepast.

Met deze informatietheorie zijn zeker een aantal nuttige en voor het begrijpen van literatuur verhelderende elementen naar voren gebracht, maar de ermee samenhangende statische visie op kunst en kunstenaar doet afbreuk aan de hanteerbaarheid als het om de literatuur in het algemeen gaat. Met het bepleiten van een informatieve kritiek ga ik akkoord, maar de literatuur is meer dan informatie alleen, van welke aard ook.

Met een ruwe en dus maar betrekkelijk houdbare indeling zou in de kunstontwikkeling van de laatste anderhalve eeuw een historische, een momentalistische en een futuristische fase kunnen worden gezien: vroege romantiek - impressionisme - expressionisme en wat daarna komt. Deze ontwikkeling is ook een bevrijdings- of emancipatieproces, dat gaat van een kollektieve of burgerlijke bevrijding, via de vrijheid om de allerindividueelste emotie allerindividueelst tot uitdrukking te brengen, tot de fase van tegenwoordig die elke vrijheid, formeel en materieel, heeft opgeleverd. Wie de kunst aan de blinde anarchie van thans zou willen onttrekken moet ook een nieuwe discipline wensen. Geen discipline van de vorm alleen, maar een die op het instrumentale gebruik van de kunstmiddelen betrekking heeft. Wat het aan kunst sec oplevert zal wel blijken. Als de fetisj van het resultaat ontkracht is zal het zicht-, tast- en hoorbare resultaat ook maar betrekkelijk zijn. Waar de kunst leeft komen museum en toerist niet aan hun trekken, maar met het leggen van een sterkere nadruk op de expressieve funktie zou ik het de kunstbeoefenaar - noem hem voorlopig dan geen kunstenaar - wèl willen laten doen. Deze accentverlegging is ook geen pleidooi voor het lallen en brallen in de literatuur of voor het zo kreatief geachte rotzooien, maar er wil mee gezegd zijn dat literatuur informatief fatsoeneren van iets is dat gaat van de stilte - het wit tussen het gedicht! - tot de exclamatie. Voor de pure informatie hebben we de krant en het leerboek, waarin we wit noch uitroeptekens verdragen.