Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 14]

Informatie en expressie I
J.H.W. Veenstra

Minzaam aanbevelend heeft H.A. Gomperts ons in zijn bundel causerieën genoemde essays De schok der herkenning de informatietheorie gepresenteerd. Met bebegripsmateriaal betrokken uit een modern wetenschappelijk instrumentarium - dat der cybernetika - borduurt hij vernuftige steekjes op een stramien dat niet voor het eerst en niet toevallig zijn voorkeur heeft. Behalve ter verklaring van de via een ‘schok der herkenning’ teweeg gebrachte literaire verwantschap, acht hij de informatietheorie ook een deugdelijk hulpmiddel voor de literaire kritiek. Wat dit laatste betreft brengt het pleidooi zijn korte beschouwing uit 1945 De appel van de kritiek (in Jagen om te leven) in herinnering, waarin hij al zijn voorkeur uitsprak voor de informatieve kritiek, die van een schrijver een kompleet beeld moet opleveren, boven genres als de esthetische, moralistische, psychologische, sociologische e.a. Vanuit het informatieve standpunt heeft hij dan nu de blik via een doordachte analyse gericht op de literatuur an sich, maar het nádenken riep bij mij toch de vraag op of niet enkele van zijn steekjes te los zijn gehecht om het geheel aanvaardbaar te maken. Hoezeer ook op het eerste gezicht mijn oog door de helderheid en rechtlijnigheid van het patroon was geboeid.

De informatietheorie voert Gomperts zonder enig bezwerend manuaal in en hij brengt de cybernetika, de leer waarop de werking der elektronische machines berust, er allerminst als laatste en eens en voor altijd geldige woord aan te pas. Behalve de enkelingen die menen dat het per se artistiek is in elk opzicht ongewassen te zijn, zijn we nu wel langzamerhand heen over de mengeling van vrees en eerbied voor de wetenschap die vooral in de vorige eeuw de kunstenaarskringen kenmerkte. Een duik in welke wetenschap ook kan voor een schrijver of schilder die over zijn eigen bedrijvigheid nadenkt verhelderend werken, en wie het zoals Gomperts onverplicht doet houdt er ook niet het pedante ontdekkersair van over waarmee eens de kleurentheorie in de schilderkunst en de sociologie in de literatuur werden geïntroduceerd.

‘Men kan de literatuur heel goed beschouwen als een bepaald soort informatie die de schrijver aan de lezer verstrekt. Dit is een zakelijk, onemotioneel gezichtspunt, dat vage begrippen als schoonheid en schoonheidsontroering nog even op een afstand houdt.’ Aldus Gomperts' uitgangspunt, waarbij hij in het zog van Forum de esthetische maatstaven bij de literatuurbeschouwing overboord zet, de opvatting aanvaardt van de Angelsaksische new critics dat de literatuur essentieel analiseerbaar is met behulp van een wetenschappelijke apparatuur, maar het ontbreken van een waardebepaling hierbij een tekort acht, en tenslotte duidelijk afstand neemt tot de idealistische filosofie die de romantische esthetiek beinvloedde door ons de schoonheid als een autonoom bestaande kategorie te presenteren.

De hier bedoelde informatie wordt literatuur ‘als door middel van bepaalde situaties of de begeleidende overpeinzingen van de auteur een manier van zijn of een manier van zien aan de dag treedt, waarin de lezer iets herkent dat hem ter harte gaat’, is Gomperts volgende stap op het theoretische pad. De lezer van literatuur wordt dan geboeid door iets nieuws, iets dat hij voor de eerste keer verneemt, en iets ouds, iets dat hij herkent. Dat nieuws en ouds kunnen soms een en hetzelfde ding zijn en in dat geval kan het voorkomen dat de ontdekking van het nieuwe dat tegelijkertijd oud is, leidt tot een herkenning die gepaard gaat met een schok. Het nieuws in de literaire informatie moet meer zijn dan alleen formeel nieuws, wat ons ook per dagbladbericht en bij wijze van het realiseren van ons bekende mogelijkheden wordt verstrekt. Is er sprake van nieuws dat bij een zekere mate van deskundigheid nog niet voorspelbaar is en dat hier substantieel wordt ge-

[p. 15]

noemd, dan kan er een revolutionerend effekt optreden. De mate waarin nieuws formeel of substantieel is, is volgens de cybernetische wetenschap uit te drukken in termen van waarschijnlijkheid. Hoe waarschijnlijker een bericht is, d.w.z. hoeveel meer kans er is dat het in het bericht vermelde zich voordoet, des te minder nieuws bevat het. Het soort nieuws nu dat de literatuur bevat hangt samen met een persoonlijke visie van zien en ervaren die iets aan onze eigen ervaringen toevoegt. We ondergaan er de opwinding van het onbekende door, maar het is niet het enige wat in letters wordt gezocht. De lezer zoekt ook het bekende en vertrouwde en wij kunnen zowel herkennen wat aan de oppervlakte van ons bewustzijn ligt als wat in onze geest een ondergronds bestaan leidt: formeel ouds en substantieel ouds, die al naar de mate van waarschijnlijkheid eveneens minder of meer revolutionerend kunnen werken. Het meest onwaarschijnlijke substantiële ouds is de herkenning van verwantschap, een herkenning in voltooide vorm dikwijls van wat in de lezer zelf aarzelend en embryonaal bestond. Dat zijn de ontmoetingen die bij een schrijver voor zover hij lezer is een mijlpaal in zijn werk kunnen betekenen, de beslissende ‘invloeden’ die hem anders doen zijn dan vóór de ontmoeting of ook die hem pas definitief zichzelf hebben doen vinden.

De waarde van literatuur wordt dan bepaald door de dosering van nieuws en ouds in de informatie en van de elementen waarschijnlijkheid en onwaarschijnlijkheid erin. ‘Het feitenmateriaal, hetzij nieuw, hetzij vertrouwd, krijgt zijn betekenis van de zeldzamer soort informatie die gedachten, ervaringen en levensbesef van de schrijver erin leggen. De waakzame en tegelijk ontvankelijke lezer registreert voortdurend het substantieel nieuwe en herkenbare met een reeks van kleine schokken. Is een schrijver een groot schrijver, dan onderscheidt het substantieel nieuwe in zijn werk zich niet meer van het substantieel oude, omdat het oude dat hij opdiept al het nieuwe dat hij aanbiedt doordringt. De schokjes die de lezer registreert zijn zonder uitzondering schokjes van herkenning. De trefzekere waardeschatting, die de criticus eigen moet zijn, komt tot stand doordat hij bij zichzelf die schokjes van herkenning afleest en naar hun intensiteit en frekwentie beoordeelt.’

Dit is dan in het kort de met vernuft gestrikte lus waarmee Gomperts in één theoretische greep omvat het eenvoudige geboeid zijn door ‘lektuur’, het revolutiorende effekt van een met een gekompliceerder kode werkende literatuur en de vergrote projekties daarvan die neerkomen op een sterke beinvloeding van de ene schrijver door een gelijkgerichte andere. Het zet de maatstaf schoonheid buiten spel, althans voorlopig langs de lijn waarbinnen waarschijnlijkheid en onwaarschijnlijkheid onder de kleuren oud en nieuw in een gevarieerde strijd zijn gewikkeld. Het kritische kennersoog van de scheidsrechter zal beslissen wanneer er volgens de regels van het spel een doelpunt is gescoord, maar hoe zit het eigenlijk met het plezier, de verrukking, de bevrediging van mobiliteits- en andere behoeften, die buiten het geboeid zijn om ook met een dergelijke ‘ontmoeting’ hebben te maken?

Ik wil de schoonheid wel even op de reservebank houden, al is het alleen maar om het valse spel waar deze opgedofte en eens zo toegejuichte speler zich aan heeft bezondigd. Ik opteer in geen enkel opzicht voor welk onderdeel ook van de romantische esthetika en kunstbeschouwing. Maar met déze informatietheorie zie ik de literatuur toch niet afdoende verklaard, zie ik althans datgene wat gedrukte letters tot literatuur maakt niet duidelijk onderscheiden van gedrukte letters van hetzelfde substantieel informatieve karakter die toch geen literatuur zijn. Natuurlijk kan wat op het mechanische vlak voortreffelijk is te hanteren alleen met subtiele verschuivingen worden toegepast op die meer ‘geestelijke’ aangelegenheid die de kunst is en Gomperts doet dat ook, maar die verschuivingen brengen ook zoveel vaagheden mee dat ik wantrouwend word.

Volgens Gomperts uitgangsstelling maken bepaalde situaties, begeleidende overpeinzingen van de auteur, een manier van zien of zijn die daardoor aan de dag treedt, een herkenning daarin door de lezer van iets dat hem ter harte gaat, informatie tot literatuur. Het is nogal wat en zelfs heel wat meer dan wat zich laat dekken met de nadien geïntroduceerde begrippen nieuw en oud, formeel en substantieel, waarschijnlijk en onwaarschijnlijk. Begrippen waarmee ik zeer zeker de elektronische machine kan binnengaan, maar dan toch onvoldaan binnen de wel volgens kode geplaatste maar mij niet emotionerende ponsgaatjes sta. Niettemin, waar het om de literatuur gaat, mij dan tóch revolutionerend als de emoties met de schoonheid in de kou worden gezet? Het hart, deze oerromantische metafoor, komt er immers aan te pas en revolutioneren is in se al een emotionele aangelegenheid, kan mij worden tegengeworpen, hoewel niet kaatsend tegen mijn vraagtekens.

Al de door Gomperts genoemde elemen-

[p. 16]

ten kunnen evenzeer aanwezig zijn in een ander soort informatie, b.v. de wetenschappelijke en ook de stichtelijke, die nog geen literatuur zijn. Alleen is een manier van zijn een bepaling die ons over de rand brengt en hoewel niet afwezig bij de wetenschappelijke of stichtelijke informatie - de habitus van de schrijver spreekt ook daar mee - is het op het literaire vlak een wel niet afdoende maar toch wezenlijke karakteristiek. Die manier van zijn is zelfs de voornaamste faktor als Gomperts ons zijn beslist knap van retouches ontdane schrijversportretten voor ogen zet. Maar ik ben mede daarom niet tevreden met zijn zo vage, niet genoeg preciserende karakteristiek. Wel even tevreden met het wát, wil ik ook de vraag stellen naar het hóe van dit ‘zijn’.

Ik meen dat als het om literatuur - en om de kunst in het algemeen - gaat het begrip expressiviteit minstens zo essentieel is als het begrip informatie. Niet de zienswijze op zichzelf, maar de wijze waarop de kunstenaar zijn zienswijze met de hem eigen uitdrukkingsmiddelen op mij overbrengt, maakt zijn informatie tot kunst. De intensiteit van de expressie korrespondeert met de intensiteit van de impressie die de kunstgevoelige ondergaat en eerst de in letters besloten lading maakt ze tot literatuur. Bij expressie en impressie is de zienswijze van zender en ontvanger emotioneel betrokken. In de scala van emoties mag ook nog de schoonheid een, zij het ondergeschikte plaats worden gegund, maar met de expressief in herkenbare taalkode neergelegde informatie ben ik bij de literatuur terecht gekomen.

Dat Gomperts misschien uit een overmaat van nuchterheid deze faktor bij een overigens scherpe analyse geen plaats heeft ingeruimd,



brengt hem ook tot een te gemakkelijk goochelen met andere begrippen. Nieuws en ouds kunnen mij beide in de informatie schokken, maar als het dan ook in beide gevallen om schokken van herkenning gaat, vraag ik hoe ik het nieuwe kan herkennen. Gomperts stelt met een handomdraai dat iets nieuws toch tegelijk iets ouds kan zijn en die paradox doet het heel aardig als het gaat om 't hem het meest intrigerende geval van verwantschap, waarbij het herkennen de maieutische funktie krijgt die Sokrates de filosofie toeschreef. Maar het nieuwe kan mij ook als zodanig schokken zonder dat er van enige herkenning sprake is, waarbij dan hoogstens kan worden toegegeven dat er een minimum aan ordening moet zijn wil het nieuwe kunnen worden ‘gevat’. Maar woorden, letters en begrippen bevatten al een dergelijk minimum - het gaat hier om literatuur en niet om een planetair landschap - en juist het expressief overgebrachte nieuwe kan mijn zijnsmodus dermate beïnvloeden dat het uitsluitend een kennen, eventueel door een grondig óntkennen, oplevert. Waar de theorie algemeen wil zijn kom ik dus met het door Gomperts als sluitstuk toegepaste begrip der herkenning alweer toe. Tenzij men stelt dat kennen toch eigenlijk altijd herkennen is, maar dan kunnen we een nieuwe monadentheorie - over monaden met kijkgaatjes - de theosofie, de reïnkarnatieleer en welke spekulatieve ideologieën ook erbij slepen, wat Gomperts terecht niet zou accepteren. Paradoxen hebben nu eenmaal, evenals de scherpe onderscheidingen, hun grenzen van toepasselijkheid.

Er zijn meer redenen waarom Gomperts' analise mij niet bevredigt en in een tweede beschouwing wil ik daar nog nader op ingaan.