Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 10]

Van oude boeken
Eerherstel voor Dumay
J. Goudsblom

Deze herbespreking van Menno ter Braak's Dr. Dumay verliest is de eerste van een serie, waarin in de komende weken een aantal oude Nederlandse boeken opnieuw aan de orde zullen komen.

De legende wil, dat de twee romans van Menno ter Braak mislukt zijn: Ter Braak was een essayist, geen verteller; hij was wat men noemt te cerebraal om een goede roman te schrijven. Na lezing van Dr. Dumay verliest lijkt mij het omgekeerde eerder waar: de tekortkomingen van dat boek liggen juist aan een te grote emotionele inzet.

In de eerste alinea blijkt al meteen, dat Ter Braak wel degelijk vertellen kan. Leraar Dumay ijsbeert door de klas, terwijl de leerlingen over hun proefwerk gebogen zitten. De hele situatie wordt in enkele zinnen treffend opgeroepen; de vermelding dat er twintig minuten verstreken zijn, wekt de verwachting dat er voor het uur om is nog iets zal gebeuren.

En inderdaad, terwijl Dumay behagelijk soezend in de klas staat, voelt hij een lichte klap op zijn achterste: een nauwelijks merkbare klap, maar een klap. De dader is direct gevonden: Jean Wood, de nieuwe Indische jongen. Wood moet nablijven, Dumay laat al zijn sarcastische leraarsretoriek, half komedie half ernst, op hem los. Als Wood bekend heeft waarom hij die klap heeft gegeven (‘u stond daar zo verleidelijk meneer’), mag hij inrukken, ongestraft. Dumay schenkt genade, uit sympathie en onverschilligheid.

Het incident is gesloten, de ochtend om. Namijmerend over het gebeurde, een evenement in zijn vakroutine, steekt hij de straat over, en wordt door een slagersjongen omver gereden. Woede tegen de bruut; pijn in zijn knie; en een gevoel van vernedering jegens Wood die hem hoed, tas en wandelstok aanreikt, - dan is ook deze episode afgelopen. Moeizaam strompelend komt Dumay thuis.

Schokkend is dit alles niet, maar het wordt goed verteld. Het décor staat klaar voor de lotgevallen van een aardige intellectueel, van binnenuit belaagd door zelfgenoegzaamheid, van buitenaf door brute stupiditeit, maar tegen beide waakzaam. De kleine voorvallen van deze ochtend, zo voelt men, vormen de voorbereiding voor het grote gebeuren dat op til is.

Dit grote gebeuren breekt los als Dumay eenmaal thuis op de divan ligt, met het doktersconsigne zijn knie te ontzien. Marie komt op bezoek, Dumay's vriendin - maar dan een vriendin met wie hij nu al drie jaar lang uitsluitend verheven gesprekken voert. De knie brengt hen van hun gebruikelijk à-propos. Dumay ligt geveld, een patiënt. Marie zegt: ‘Laten we eens over heel gewone, onzinnige dingen praten... over zotheden, over je snor bijvoorbeeld’.

Aldus geschiedt. Het wordt een houterige dialoog, die eerder gêne dan interesse oproept. Een man en een vrouw die al meer dan drie jaar geregeld met elkaar omgaan komen voor het eerst tot een persoonlijk gesprek - en alles wat zij zeggen is literatuur. Zij plegen bekentenissen, zij doen uitdagingen. Marie vraagt Dumay zijn snor te laten afscheren; hij, door de plotselinge intimiteit overrompeld, stelt voor haar voortaan Margot te noemen. Bij het afscheid volgt dan de eerste kus.

Misschien heeft ergens wel eens precies zo'n episode plaatsgevonden. Het is denkbaar; maar het neemt niet weg, dat de beschrijving een onaannemelijke indruk maakt alsof ze geïnspireerd is op een analoge situatie, waaruit bepaalde attributen door andere zijn vervangen - de snor en de naam zijn bedacht; in werkelijkheid ging het

[p. 11]

misschien om een pince-nez en een meisje dat Jannie heette.

Hoe dit ook zij, de scène overtuigt niet. De geremdheid die Marie en Dumay parten speelt, wordt voortgezet in een al te krampachtige verteltrant. Het gemak waarmee Ter Braak de kleine voorvallen van 's morgens heeft beschreven, maakt hier plaats voor een strak registreren, dat niets aan de fantasie van de lezer wil overlaten.

Hetzelfde euvel verstoort ook de beschrijving van het volgende grote gebeuren, het tegenwicht van het voorafgaande: de vrijage met het eenvoudige burgermeisje Karin. Het is in deze verhouding, dat Dumay zijn in de titel aangekondigde nederlaag lijdt. Het ingetogen intellectuelen-bestaan beu, werpt hij zich in wat hij aanziet voor het volle leven. Alle redelijke reserves wil hij afleggen en zijn instincten de vrije loop laten.

Het resultaat is averechts. Niet zijn instincten, maar de burgerlijke nukken van Karin nemen de leiding. Er komen trouwplannen van, en crapauds. Hulpeloos laat Dumay zich in Karin's vastberaden voornemens verstrikken. Pas op het allerlaatste moment hervindt hij zijn eigen zekerheden, en drost.

‘Ik vreet gebeurtenissen; alles waaraan zij eindeloos herkauwen, heb ik al opgevreten en verteerd’. Met deze gedachte rechtvaardigt Dumay zijn afscheid van Karin. Het lijkt mij, dat hier zelfbedrog in het spel is. Dumay vreet geen gebeurtenissen, maar hij is mans genoeg om geen schokkende gebeurtenissen nodig te hebben. Anders dan de ‘gewone mensen’, met wie hij in een vlaag van zelfverbijstering zijn lot wil verbinden, is Dumay al iemand. Hij bewoont een eigen wereld - zij niet. Het centrum van die wereld ligt in zijn eigen kamer; daar is hij thuis, daar komt hij het best tot zijn recht, daar spelen zich ook de beste momenten van het boek af.

In Politicus zonder Partij heeft Ter Braak Dumay's nederlaag nog eens extra onderstreept - ten onrechte, meen ik. Dumay begaat een vergissing, maar hij lijdt geen nederlaag. Hij vergist zich, doordat hij uit eigen ervaring wil leren kennen wat hij eigenlijk al lang wist. De dorre romantiek van een burgerlijke vrijage had hij al achter



de rug, nog eer hij er aan begon. Zijn vergissing berust op de illusie, dat er misschien toch meer vast zit aan zo'n vrijage: wishful thinking tegen beter weten in.

De illusie wordt gevoed door een verkeerd opgevatte verliefdheid. Dumay is verliefd op Marie; vanaf de eerste keer dat haar naam genoemd wordt, bestaat daaraan nauwelijks enige twijfel. Marie van haar kant is verliefd op Dumay; ook dat kan geen lezer ontgaan. Het eigenlijke probleem van het boek is, waarom deze wederzijdse liefde niet gerealiseerd wordt; en, merkwaardigerwijs, bij alle omstandigheid waarmee Ter Braak de gebeurtenissen met Karin beschrijft en analyseert, laat hij dit probleem onbesproken. Voor een begrip van deze gemankeerde liefde is de lezer aangewezen op algemene verklaringen, waar hij over beschikt buiten het boek om.

De reden voor deze omissie is waarschijnlijk, dat de verliefdheid niet alleen in Dumay zit, maar ook in diens biograaf. Dr. Dumay verliest is geschreven vol dankbare bewondering jegens Marie, die Dumay voor zijn wereld heeft weten te behouden. Waar Dumay op hol slaat in zijn Karinade, houdt Marie voet bij stuk. Ook aan haar doet de kans zich voor op een burgerlijke verloving; maar zij bezwijkt niet: zij blijft zichzelf en Dumay trouw.

Terwijl de geroutineerde romancier er in slaagt zijn problematiek tot op zekere hoogte te objectiveren en van zich af te schrijven, blijft Ter Braak er te zeer in betrokken. Dit maakt, dat hij enerzijds essentiële bijzonderheden verzwijgt, anderzijds in omstandige explicaties vervalt. De gebeurtenissen krijgen een melodramatisch karakter, doordat ons van de buitenkant er van geen detail bespaard wordt, terwijl tegelijkertijd de ware achtergrond in het duister blijft.

Toch is Dr. Dumay verliest een boeiend boek, ondanks de gebeurtenissen - maar dankzij de figuur van Dumay. In de verwikkelingen voortvloeiend uit zijn romantische misgreep delft hij het onderspit, doordat de pure stompzinnigheid buiten zijn bereik ligt: hij is daar te intelligent, te kwetsbaar, te sentimenteel, te naief voor. De kleine voorvallen, die tussen de bedrijven door plaats vinden, weet hij echter tot ervaringen te maken - die zijn daarom alle interessant. In de beschrijving hiervan betoont Ter Braak zich zeker van zijn zaak; hij is dan een voortreffelijk verteller.

Menno ter Braak, Dr. Dumay verliest, (Deel II verzamelde Werken (G.A. van Oorschot) 1950. Pocketuitgave A.B.C., Arbeiderspers 1955.