Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 5]

Averechtse apologie
J.J.D. Rijk

Er valt heel wat af te dingen op het artikel ‘Volk en krijgsmacht’ van de heer Nypels (in HW van 6 april), en er is geen reden dat na te laten nu hij ons zo verontrustend toespreekt over onze openbare waarachtigheid; maar het lijkt me niet te betwisten dat hij terecht de staf breekt over de dubbelhartige houding die velen tegenover de krijgsmacht aan de dag leggen.

Die dubieuze houding wordt steeds meer gemeengoed, en is in bepaalde kringen zelfs de goede toon; maar wie verwacht het aantal gewetensbezwaarden en pacifisten nu ook naar verhouding te zien stijgen, vergist zich. We wensen een leger te bezitten en zelfs te onderhouden, maar de verantwoordelijkheid voor die beslissing aanvaardt men liever niet; als het besluit nu eenmaal genomen is, wil men daar verder niet aan herinnerd worden. Het is natuurlijk van belang te weten wie die ‘men’ zijn en vooral hoevelen ze zijn, vóór men in een alarmstemming raakt; maar een betoog in de geest van Nypels is een uitzondering. De gemeente Vught, die bij feestelijke gelegenheden steeds doet verklaren zo ingenomen te zijn met het garnizoen, doet alles om een goed gebruik van de daar gelegen schietbanen tegen te gaan; in de provincie Utrecht richt men comité's op om de straaljagers met hun lawaai naar andere streken te doen verhuizen. Natuurlijk, dat lawaai is vervelend, maar het is wellicht vervelender als men niets meer hoort.

Velen ontlasten zich van hun moeilijke en bezwarende verantwoordelijkheid door schimpscheuten en schampschoten op hen op wie de uitvoering van hun wensen rust, en de Nationale Raad Welzijn Militairen die het rapport over de verhouding volkkrijgsmacht uitbracht constateert dan ook niet ten onrechte apathie, en nauwelijks verborgen hilariteit zodra er bij ‘Oorlog’ iets misgaat. Een gedeelte van de pers speculeert bij dergelijke gelegenheden dan ook meer op instemmend gegniffel dan op de normale kritische bezorgdheid; het lijkt me niet de manier om de nederlandse journalistiek te verlevendigen, maar het heeft wel succes.

Daarbij valt de militaire meerdere de hoon ten deel; Pietje Bell wint alle harten. De foto's en commentaren waarmee sommige bladen de joyeuze thuiskomst versloegen van een soldaat die wegens dienstweigering in zijn klein verlof nog een straf moest uitdienen, waren een staaltje van schaamteloze sympathie voor de underdog; Pasquino bestond het zelfs de legerleiding en de officieren te waarschuwen voor alle vertoornde moeders van de soldaten. Velen hebben het stadium van kritische kontrole op een duur overheidsorgaan al lang verlaten voor een onverholen stemming van wantrouwen en schamperheid, hetgeen op de krijgsmacht een grotere invloed heeft dan men schijnt te beseffen.

Men verklaart dit niet door soldaten en journalisten massaal als nozem te betitelen, of alle schuld op de officieren te schuiven; maar men verhelpt het evenmin met het betoog van de heer Nypels.

Hij heeft gelijk met te wijzen op de morele halfslachtigheid en het verwerpen van medeplichtigheid; maar zijn betoog is één recht één averecht. Hij wil de status van de militair beschermen tegen sociaal verval, niet uit waardering voor zijn werk, voor zijn persoonlijke inzet of voor zijn bekwaamheden, maar op grond van de natuur: ons diepste wezen vertoont de trekken waarvan de militair de exponent is. Eigenlijk zien wij zo graag een krijgshaftige troep (vooral de vrouw) en houden wij van dreunende kolven en schetterende trompetten; we schamen ons alleen een beetje om het toe te geven en frustreren de natuurlijke verlangens van onze vechtlustige jeugd. Wij menen dat niet, maar ‘publicaties en propaganda’ belemmeren ons onze achting te tonen, en vandaar alle narigheid.

Het is hóógst onwaarschijnlijk, maar in zijn deklamatorische opzet schuift Nypels ieder die er anders over denkt naar de pacifisten-door-dik-en-dun, en stapt hij heen over alle andere redenen die een militair minder achting dan vroeger gunnen, redenen die meer voor de hand liggen. Het is een bedenkelijke rechtvaardiging, dat frisse beroep op onze instincten, en een dat de militair niet in zijn werk of funktie waardeert.

Inderdaad is de status van de militair sociaal niet hoog; de tijd dat de officieren van het garnizoen door de aanzienlijke burgerij voor hun partijtjes gevraagd werden is lang voorbij; die officieren blijven echter ook niet meer zo lang in hetzelfde garnizoen. Op een in 1958 gepubliceerde enquête naar beroepsprestige komt een generaal pas voor na veeartsen, advocaten, burgemeesters van kleine gemeenten, leraren en predikanten. Dat is ons dus aangepraat, maar Nypels' betoog voor onbevangenheid ten aanzien van de wapenen is ontwapenend naïef. Allicht wantrouwen We macht en aanzien van macht, en zijn we doodgewoon bang, ook voor onze eigen machtswellust; gevaarlijke lieden die dat niet zijn. De ‘normale man’ van Nypels kent tegenwoordig wel gewetensmoeilijkheden; maar dat behoeft iemand niet te beletten om militair te zijn, of een militair te waarderen in zijn funktie. Alleen, de ‘stoere koppen’ op de affiches die we mooi moeten vinden zijn de werkelijkheid niet; het is niet ‘zó’ in het leger, de morele problematiek overschaduwt allang het spectaculaire heldendom en Nypels bewijst de militair een slechte dienst door dat te miskennen en door te menen dat deze nog leeft in de euforie van de stoere jongens, frisse knapen. De achting voor de militair is te zoeken en te vinden in zijn kunde, zijn bereidheid en zijn opofferingen; zijn rechtvaardiging ligt daar en niet in een primaire drift. Nypels wil geen frisch-fröhliche Krieg, maar om de militair uit zijn isolement te verlossen, wel een frisch-fröhliche Armee. Dat is hetzelfde, maar zonder kogels.

Intussen is de militair zeker geïsoleerd en voelt hij zich ongemakkelijk tussen alle discussies en gebrek aan waardering. Het besef te moeten werken in een voortdurend gekritiseerd en beschimpt apparaat doet hem zich nog verder afkeren van wat hij de burgerij noemt, zodat het bon ton gaat worden te smalen over onbegrip en ondervonden minachting. Bij de gesloten categorie die de militairen zijn leidt dit al spoedig tot een agressief wantrouwen. Dat hij populariteit mist, hindert hem niet; dat hindert een zakenman evenmin. Maar gebrek aan begrip en waardering belemmert hem in zijn werk; door de speling van de dienstplicht heb ik kunnen constateren dat dit in veel hoger mate het geval is dan men

[p. 6]

denkt. De militair kijkt steeds met één oog naar de kant vanwaar de kritiek wel komen zal, hij werkt zonder zelfvertrouwen. Men is bang voor het odium van dure, luie funktionaris en legt zich ook buiten diensturen beperkingen op in zijn gedrag die men elders - gelukkig - tevergeefs zoekt. Het gebrek aan waardering groeit van twee kanten, maar wanneer Nypels dit alleen huichelarij noemt en frustreren van onze natuurlijke verlangens, (waarin burger en militair elkaar kunnen vinden) vereenvoudigt hij toch nodeloos. Gebrek aan éclatante militaire successen grote mobiliteit van de militair, angst voor oorlog en de daarmee gelijk opdringende morele vragen, totale onbekendheid (en dus gebrek aan vertrouwen in) met de bewapening, ziedaar enkele voor de hand liggende redenen dat de militair geen paradepaardje meer is. Ze zijn lang niet uitputtend. Het gebrek aan waardering voor de militair is onlangs kras uitgedrukt in het idee de salarissen van de onder-officieren te koppelen aan de c.a.o. van de metaalbewerkers. Welke overeenkomst is er? Als men dan de beloning van de militair in het economische vlak wil trekken, dan dient men hem ook na vijf uur te betalen, als hij in bivak ligt. Het beroep van de militair is niet economisch te waarderen, evenmin als dat van de politie; maar zelden is het onbegrip ‘op hoog niveau’ zo helder getoond. De Nationale Raad Welzijn Militairen ziet meer heil in goede voorlichting over de krijgsmacht; volgens Nypels is dat de mode. Maar ik volg die toch liever dan zijn aanmatigende beroep op mijn instincten.

Naschrift
A. Nypels

Eerst moet ik iets recht zetten dat mij alle grond onder de voeten zou wegnemen, wanneer het meer zou blijken te zijn dan een woordenspel: Frisch-fröhliche Armee = idem Krieg minus kogels. Wanneer ik hiermede terecht op mijn vingers getikt word, is dat alleen wegens het nodeloos gebruik van buitenlandse uitdrukkingen. Ik weet nog altijd niet precies wat een Duitser daarmede bedoelt; misschien niet meer dan normale galgenhumor, die men overal ter wereld in beroepen kan vinden, waar gevaar een rol speelt. Maar voor ons Nederlanders zijn die woorden het symbool geworden van de juichende aanbidding van de oorlog als iets schoons. Dat heeft niets te maken met de discipline, de kordaatheid, de zwier, de kundigheid, kortom met de krijgshaftigheid, van een gewapende macht. Men zou op die manier ook van een militair met allure moeten zeggen: ‘Daar gaat een stuk fris-vrolijke oorlog, alleen de kogels ontbreken nog’. Ja, als men heel ver doordenkt,



zit daar een grond van waarheid in, maar dan zal men toch de woorden ‘fris-vrolijk’ moeten vervangen door ‘grimmig’ of iets dergelijks. Eigenlijk zou de burger moeten zeggen: ‘Daar gaat een stuk van mijzelf; het ziet er zelfverzekerd uit’. Toegegeven, dat is te veel geëist. Het lijkt mij echter wel uitvoerbaar om de burger er op te wijzen dat hij zichzelf bedriegt en niets van de democratie begrijpt wanneer hij zegt, of zich laat aanpraten: ‘Daar gaan die kerels die mijn rust verstoren zonder dat ik er om gevraagd heb’.

Rijks reactie als geheel heeft mij meer van mijn stuk gebracht dan de opmerkingen afzonderlijk: Hier is kennelijk een deskundig man aan het woord, en diens reactie ademt iets van weemoed om een definitief verlies, iets van ‘onze militairen kunnen er niet veel meer aan doen, zij zullen onder dit gebrek aan achting verder moeten leven en werken’. Menige beroepsofficier heeft onder de druk van dergelijke gedachten, na de met zo veel vuur uitgediende eerste dienstjaren, het hoofd in de schoot laten zakken, en pleegde morele desertie; veroordeling past hier niet, want de druk is zwaar en bijna geheel de schuld van mensen buiten het leger; maar het is zo jammer, want het betekent: Weer één goede officier minder, één steen des aanstoots meer, niet alleen buiten, maar ook binnen de troep. Met de opsomming van de moeilijkheden die er voor het militaire apparaat bestaan ben ik het volkomen eens. Mijn stelling is, dat onze militairen daar beter tegen opgewassen zouden zijn wanneer zij weer vrij zouden kunnen ademen temidden van hun eigen volk; wanneer zij b.v. in hun toespraken weer een doodfatsoenlijke uitdrukking als ‘onze bruine broeders’ kunnen gebruiken, zonder dat er een gehuil opklinkt; want dat was een zuiver voorbeeld van opzettelijke, kwaadaardige huichelarij, als verschijnsel veel ernstiger dan de (inderdaad treurige) sympathie voor Pietje Bell.

Mijn beroep op het instinct weegt Rijk te zwaar. Met opzet heb ik reeds in de aanhef van mijn artikel de woorden ‘rechtvaardigheid’ en ‘geweten’ laten vallen. Best mogelijk dat velen dat deklamatorisch vinden, maar er zijn nu eenmaal begrippen die men met quasi-wetenschappelijke omschrijvingen of met het vocabulaire van de kleine toorn van de angry young men niet goed weergeven kan. Met instincten bedoel ik onze diepste emotionele roerselen. Ik bedoelde niet te zeggen dat men die steeds moet gehoorzamen, maar dat geweten en rechtvaardigheid in het gedrang komen wanneer men heeft afgeleerd er naar te luisteren. Dat Rijk mijn beroep op dergelijke zaken aanmatigend noemt, vind ik natuurlijk niet prettig, maar misschien heeft hij wel gelijk. Innerlijke rechtschapenheid heb ik in het militaire leven verhoudingsgewijs veelvuldiger aangetroffen dan daarbuiten. Wanneer dat een aanmatigende uitspraak is, is dat niet ter wille van mijn eigen beroep of kaste; ik was een reservist, een meeloper, die thans probeert iets te begrijpen van de drijfveren die de mannen om hem heen hebben bezield.

Wat dat onderzoek naar het beroeps-prestige betreft: Het valt mij op dat de door Rijk opgesomde beroepen (met enig voorbehoud voor de advocaat) over het algemeen meer uit roeping dan om het geld worden gekozen, en dat enkele ervan eveneens broederschappen vormen en beëdigd worden. Ik zie dat voor onze generaals, die dat nooit lang zijn omdat zij eerst op gevorderde leeftijd worden benoemd, als een eervolle plaats. Zoals ik het als een erepalm beschouw, dat Rijk mijn betoog naiëf vond, en nog wel ontwapenend naief. Dat was de bedoeling. Wij kunnen hier toch niet allemaal als voorzichtige specialisten over gaan redeneren? Die zijn ook nooit een stap verder gekomen met het probleem in kwestie, het is goed wanneer zij eens een ander geluid horen.

[p. 7]

Laat ik liever met een andere zwakke, en inderdaad wat kinderlijke kant van mijn poging op de proppen komen: Wat deert het kranten en journalisten wanneer een of andere mijnheer Nypels hun voorhoudt dat zij, al of niet met opzet, huichelen? Daar is zwaarder geschut voor nodig, en een lang en hardnekkig gevecht in volledige openbaarheid. Rijk voelt daar dus niet voor, de valse schaamte voor de eigen angsten, die ik getracht heb scherp aan de kaak te stellen, vindt hij zo begrijpelijk dat hij die zou willen eerbiedigen. Dat is een standpunt; een typisch Nederlands, voorzichtig standpunt. Hij prefereert het de mode te volgen, die men inderdaad niet geheel buiten beschouwing mag laten, public relations, human relations, enfin, die hele sfeer. Ook dat is een papieren oorlog, maar met geroutineerde tegenstanders die over sterkere wapenen beschikken, en over een aanhang van met diezelfde wapenen goed gedresseerde miljoenen. Waarschijnlijk zal de gewapende macht steeds meer terrein verliezen, en welke middelen heeft men dan in reserve? Bovendien, al zegt Rijk dat populariteit voor de individuele militair geen levensvoorwaarde is, men koerst dan wel degelijk de richting van populariteit, in de huidige beperkte betekenis van het woord, voor de gewapende macht als geheel. Dan ben ik blij dat ik er uit ben. Een gewapende macht is in wezen een grimmig en trots apparaat van grimmige en hebzuchtige volkeren, en dient daarvan zelfs bij het kleurigste vertoon iets te weerspiegelen. Er zijn zaken waar de mythe, het duistere ontzag, en inderdaad ook het instinct, een zo grote rol speelt, dat iedere poging om ze alleen met nuchterheid tegemoet te treden tot mislukking gedoemd is. Zelfs die ferme jongens en stoere knapen zien wij maar wat graag, in ons gezin, in de sport, in de bedrijven, en zeker ook in het leger. Maar de uitdrukking is taboe, omdat die afkomstig is van een liedje uit een tijd aan welks gevolgen wij ons schuldig achten; wij steken het duizelende struisvogelhoofd in het zand in de hoop dat liedje (en dat wil zeggen onze verhouding tegenover die tijd) te vergeten, maar loeren toch nu en dan gauw even boven het zand uit om te zien of er nog wel een paar ferme jongens zijn om voor ons te werken en ons te beschermen. Daarom zijn de ‘Garde Républicaine’ (hoewel dat eigenlijk geen legeronderdeel is), het vóóroorlogse Korps Mariniers, en de parades op het Rode Plein vertoningen die meer achting afdwingen dan gewiekste voorlichting en gebrilde muzikanten in fraaie uniformen. Dat brengt ‘volk’ op de been, daar loopt jong en oud achteraan, dat wordt toegejuicht of met stil ontzag en enige afgunst bekeken, als het publiek maar niet het gevoel heeft dat het daarmee iets onfatsoenlijks doet: Het kijkt naar zichzelf, en ieder volk krijgt het leger dat het verdient. Al ben ik geen cavalerist geweest, ik zou graag weer enkele bereden eskadrons zien verschijnen, want dat is een stuk propaganda met stootkracht. De Fransen en Engelsen weten dit, en hebben er blijkbaar het geld voor over. De duizenden luxe-paarden, die ten slotte dikwijls worden gebruikt voor parades die met sport niet zo heel veel hebben uit te staan, zouden voldoende zijn om hele regimenten uit te rusten, en zij hebben tot nu toe de Nederlandse economie niet ontwricht; burgers en militairen zouden elkaar weer veelvuldig kunnen ontmoeten in een sport die in ons land belangstelling geniet. Maar ik kom op zijpaden. Mijnheer Rijk, ik zou nog even een punt willen noemen, waarop wij het kennelijk eens zijn: Ieder mens, burger of militair, moet verdorren wanneer de dosis achting en dankbaarheid beneden het te verdragen minimum daalt. Om dit kwaad in de bron aan te tasten dient men harde, maar gelukkig geen onbehoorlijke middelen te hanteren. Wat trots en hooghartigheid misstaan niet, wanneer men een eerlijke zaak verdedigt.