Hollands Weekblad. Jaargang 1

Over de Engelse televisie
J.J. Peereboom

Van de snob-value van het geen-televisie hebben, las ik laatst ergens, is in Engeland haast niets meer over. Die kon ook niet duren. Er was nooit twijfel aan dat iedereen graag bezig gehouden wil worden; de grief tegen de televisie was dat zij in deze behoefte op een minderwaardige manier voorzag, maar minderwaardig vergeleken waarmee? Met kunst, cultuur en innerlijke verdieping natuurlijk, en misschien met briljante conversatie. Zodra de eerste ontsteltenis voorbij was, moest wel blijken dat weinigen daarvan niet genoeg tijd overhouden om naar de televisie te kunnen kijken; sindsdien heeft de vermakelijkheidswaarde van het televisiebezit geen tegenwicht meer.

De gangbare commentaar op de televisie zal nu eerder zijn dat het moeilijk is met kijken op te houden als men er eenmaal mee begonnen is. Dit probleem is internationaal bekend; het zal ook wel in de gedachten geweest zijn van de zegsman van de Nederlandse televisie toen hij uitlegde aan James Morris van de Guardian, die het als een typische getuigenis van Nederlandse kalmte in een dolle wereld opvatte: Wij zijn niet alleen tegen commerciële televisie, maar tegen alle televisie, als er teveel van is. In Engeland is er teveel volgens die maatstaf, denk ik: twee programma's twaalf uur lang op zaterdagen en zondagen, en zes uur lang op weekavonden, wanneer er dan ook 's middags nog, onderbroken door pauzes, programma's voor vrouwen en kinderen zijn. Voor de zwakke naturen onder de kijkers is er inderdaad geen uitweg.

Ik weet anders niet op welke manier overtuigend aangetoond zou kunnen worden dat het bepaald slecht voor ze moet zijn. Steeds zo'n scherm aangapen, dat is niet goed, wordt er dan gezegd; de mensen moeten zelf werkzaam zijn. Ik wil wel aannemen dat er mensen zijn bij wie de creativiteit overweldigd wordt door de kijklust, maar er zijn zeker anderen die juist ideeën opdoen. De zorgen over de televisie zijn voorafgegaan door die over de radio en de grammofoon: de mensen zouden niet meer naar concerten gaan en niet meer piano spelen. Dat is niet uitgekomen. Zij gaan nog wel naar concerten, en ik zag laatst op de televisie een reportage uit een pianofabriek in Kent, waarin verteld werd dat de vraag niet bij te houden is, en dat er een nijpend gebrek ondervonden wordt aan geschoolde pianomakers. Zo kan de televisie ook allerlei activiteiten stimuleren. In de eerste plaats lijkt zij mij bijzonder bevorderlijk voor de eerzucht. Ook ik wil mijn gezicht op het scherm vertonen, en door miljoenen bekeken worden terwijl ik zeg wat ik vind - die gedachte moet vooral bij jonge kijkers vaak opkomen, en hun de kracht geven om het toestel af te zetten.

Ik dacht eerst dat de stimulansen die de BBC gaf van een waardiger soort zouden blijken dan die van de ITA-programma's met de advertenties, min of meer zoals ik van de Times meer waardigheid verwacht dan van de Daily Mirror. Dat was maar vooroordeel. De beste programma's en de onbenulligste lijken mij nu ongeveer gelijk over de twee verdeeld te zijn. De ITA heeft het bezwaar van de reclames, die zeer onbenullig zijn; maar die infecteren de rest van hun uitzen-

[p. 4]

dingen niet, en zij hebben als voordeel dat je onder een stuk van anderhalf uur vier of vijf keer de kamer uit kunt lopen om iets anders te doen.

Juist met dat toneel onderscheidt de ITA zich gunstig. Zij vertoont meer stukken die voor de televisie geschreven zijn, en schrok er laatst niet voor terug om onder haar bewerkingen Harold Pinter's Birthday Party op te nemen, en in een begeleidend artikel in het programmablad de kijker te laten weten dat het op het toneel zowel in Wolverhampton als in Londen gevallen was, alleen in Cambridge niet. De BBC vertoont iedere zondagavond een bewerking van een toneelstuk van de laatste vijftig jaar (zo hebben wij R.C. Sherriff's Journey's End gehad, en Loyalties van Galsworthy); zij laat ook van zich horen met stukken in afleveringen (Jane Austen's Emma in zes halve uren is juist voltooid; nu is er Great Expectations, in dertien halve uren); maar als zij één nieuw stuk per week vertoont, is het al mooi. Het weekgemiddelde aan nieuwe stukken op de ITA is wel drie, en ook weer van haar was het slimme idee om zestien verhalen van Somerset Maugham voor televisie te laten bewerken (dat had zelfs een goed idee kunnen zijn, maar is het naar mijn smaak niet gebleken, want de verhalen, waar ik toch al niet veel om geef, klinken als gesproken dialogen nog houteriger; maar ik hoop dat sommige kritische kijkers er ten zeerste mee ingenomen zijn).

Ik wil niet zeggen dat alle heil komt of moet komen van stukken die nieuw zijn, maar het lijkt mij in ieder geval een punt in het voordeel van de ITA dat zij het meer met schrijvers probeert en minder met reputaties.

Wat mij opvalt bij het televisie-toneel is dat ik niet de minste behoefte voel aan medetoeschouwers. Ik had nooit veel op met de praatjes over communie van acteurs en publiek bij het toneel, maar ik dacht dat er misschien toch iets van aan was, voor de rechtgeaarde liefhebber. Wat blijkt: de dramatische spanning komt net zo goed tot stand als ik in mijn eentje naar het scherm zit te kijken. Het voornaamste verschil met het theater is dat de scènes zelf op de televisie een beperkte ruimte hebben. Het is een voornamelijk technisch probleem; maar het wordt niet altijd bevredigend opgelost, en ik kan mij voorstellen dat het voor kijkers als een stimulans fungeert om af en toe naar het theater te gaan.

Twee programma's van de BBC waar de ITA voorzover ik gemerkt heb niet tegenop kan, zijn de reportages van Panorama, op maandagavond, en van Tonight, vijf avonden in de week. In principe zijn de onderwerpen van Panorama groter en internationaler dan die van Tonight; in de praktijk zijn zij vaak onderling verwisselbaar, en zij onderscheiden zich beide geregeld door onomwonden interviews. Panorama had onlangs een man in Havana die tegenover burgers, studenten en een minister zo hardnekkig zijn twijfel uitsprak aan de noodzaak om het dagelijks leven nog steeds para-militair te organiseren, dat ik mij verbaasde hem niet door getergde zegslieden gemolesteerd te zien. Van Tonight zag ik dezer dagen een reportage uit een dorpje in het noorden waar juist een ratelende en dampende gasfabriek vlak naast de huizen gebouwd is. Eerst kwamen de bewoners (‘wij slapen niet meer, wij hebben het op de borst, wij kunnen niets meer schoonhouden’), toen kwam de man van de dienst stadsontwikkeling, en daarna de directeur van het regionale gasbedrijf, die zich verdedigde met ambtenaarlijk vertrouwen in zijn goed recht, maar die onze man en onszelf niet tevreden stelde.

Het valt mij telkens weer op zo natuurlijk als bijna iedereen zich uitdrukt in die interviews, verantwoordelijken, betrokkenen en gedupeerden. Zij geven de kijker een veel levendiger besef dan hij ooit uit de krant krijgt, dat hij leeft in een maatschappij waar het overal botst en wrijft.

De BBC en de ITA besteden beide verder ook zoveel uren aan waardeloze programma's dat ik toch weer twijfel of het wel de zwaksten onder ons zijn die erdoor geboeid blijven; zij moeten in ieder geval een geweldig incasseervermogen hebben, en niets van het leven verwachten. Originele Amerikaanse wildwestfilmpjes, altijd hetzelfde, mogen geen dag ontbreken; in Amerika heeft de frisse moraal daarvan misschien een functie, als pijler van de nationale mythe, maar in Engeland hebben ze niets te betekenen, met hun eeuwige stofwolken en kaak-

[p. 5]

slagen en cactussen. Erger nog zijn de dagelijkse detectiveverhaaltjes, altijd in een mum van tijd bezegeld ten gunste van recht en wet. Zij maken het goede werk van de reportages voor een deel weer ongedaan, door hun enge verbeeldingswereld en vooral door hun immorele suggestie dat de bevoegde overheden altijd wel netjes af zullen rekenen met de boosdoeners onder ons.

De voortdurende overdosering van weldunk is het grootste bezwaar dat ik tegen de televisie heb, en er kan natuurlijk moeilijk aan tegemoetgekomen worden. Voor een groot deel (en dat geldt ook voor de toneelstukken, al nemen die soms vrijheden) zullen de programma's zo moeten blijven dat men voortdurend overwegingen, en in verhalen wendingen, opmerkt die voorgeschreven waren om protesten uit weldenkende bevolkingsgroepen te vermijden. Het is deze soort manoeuvres die de invloed van de televisie waarschijnlijk net zo sterk zal beperken als die van andere massa-communicatiemiddelen, en niet alleen bij intellectuelen: iedereen merkt op den duur dat er niet vrijuit tegen hem gesproken wordt, en gelooft er alleen nog van wat hem toevallig goed uitkomt.

In dat opzicht blijft dan alles bij het oude, en het is al mooi als er een zekere winst aan stimulansen kan worden vastgesteld. Dat zal wel kunnen: al is de Engelse televisie er misschien niet zo vrijgevig mee als zij zou moeten zijn, het dagelijks leven zonder televisie is voor meeste mensen veel gieriger, zelfs al zijn zij van heel goede famielje.