Hollands Weekblad. Jaargang 1

Korte commentaren

Da Costa en de apartheid

Op 28 april zal het honderd jaar geleden zijn dat mr Isaäc da Costa overleden is. Dat hij als dichter en schrijver nog niet geheel vergeten is wordt bewezen door het feit, dat op die dag te Amsterdam een herdenkingsbijeenkomst zal worden gehouden, waar als sprekers zullen optreden prof. dr E. Smelik, prof. dr W.J.M.A. Asselbergs, prof. dr W.A.P. Smit en dr M.E. Kluit. In 1823 verscheen van deze leerling van Willem Bilderdijk een brochure onder de titel ‘Bezwaren tegen den geest der eeuw’, waarin hij zijn gemoed luchtte tegen allerlei in die dagen gepropageerde nieuwigheden: tegen de constitutie, tegen de afschaffing der lijfstraffen, tegen de afschaffing der slavernij. Van deze laatste zegt hij: ‘Ik houde het daarvoor, dat de afschaffing van de slavernij der Negers alsmede behoort tot die hersenschimmige menschelijke wijsheid, die de Almacht wil vooruitloopen, en niets uit zal richten ten goede, maar veeleer eindeloos veel ten kwade.’ Ik peins er niet over om Da Costa om deze en dergelijke uitspraken te verachten. Hij was nu eenmaal een aartsconservatief man en - hoevelen dachten in zijn dagen niet als hij? Maar dat men in het aprilnummer van Kerk en Israel, maandblad uitgegeven door de Hervormde Raad voor de verhouding van Kerk en Israel, over dit werkje van Da Costa nog lezen kan: ‘Vandaag de dag is het nog even belangwekkend en wijs als in Da Costa's eigen, veelbewogen maar uiterst productief geestelijk leven’, is toch op zijn minst genomen verbazingwekkend. Gelukkig heeft juist dezer dagen de synode der Ned. Hervormde Kerk een brief tot haar Zuidafrikaanse zusterkerk gericht, waarin zij deze zusterlijk vermaant van de dwalingen haars weegs inzake de rassendiscriminatie terug te keren. Anders zou men nog gaan denken dat de synode het in deze met Da Costa eens was!

Overigens is hieraan de bespiegeling vast te knopen, dat bijbelteksten door de evolutie der denkbeelden hun betekenis kunnen wijzigen of verliezen. Voor Da Costa stond het namelijk vast dat de slavernij der negers gerechtvaardigd was door de vloek welke Noach over zijn zoon Cham had uitge-

[p. 12]

sproken, gelijk men in het negende hoofdstuk van het boek Genesis lezen kan. Cham had zijn vader, die te veel van de vrucht des wijnstoks geproefd had, naakt in de tent zien liggen en hem toen bespot, waarop Noach, ‘uit zijn roes ontwaakt’, zijn zoon met zijn ganse nageslacht - de bewoners van het zwarte werelddeel - vervloekt heeft. Maar tegenwoordig schijnt men ook in kerkelijke kringen aan de uitspraak van een pas uit zijn roes ontwaakte aartsvader niet zoveel gewicht meer te hechten.

J.v.R.

Walgen

Het laatste nummer van Cartons voor letterkunde bevat het eerste deel van een artikel dat bijzonder belangrijk had kunnen zijn. Het artikel heet ‘Walgen van de Groene’ en behandelt de ‘methodiek der misleiding’ die wordt toegepast door het weekblad De Groene. De schrijver ervan, E.M. Janssen Perio, geeft een goed gedocumenteerd overzicht van enige typische Groene-streken: het met stille trom laten verdwijnen van medewerkers, het achter de schermen blijven van hoofdredacteur Dijkstra, de scherts-coöperatie waarop De Groene berust, het feit dat ingezonden stukken nooit worden opgenomen, en ten slotte de politieke lijn die door vele naïevelingen nog steeds niet wordt onderkend. Janssen Perio verknoeit zijn argumenten echter door ze op een veel te geëmotioneerde manier te berde te brengen. In de inleiding gebruikt hij elf keer de woorden walgen, walgelijk en walgelijkheid. Termen als etterbuil, doorzweren, rot, rotter, rottend rottenis en verrotting, ten hemel stinken, slijmerig, gluiperig en geniepig, moeten het effect nog versterken. In werkelijkheid wordt natuurlijk een omgekeerd effect bereikt: de lezer wendt zich vol walging af.

De pamflettist is niet minder aan estetische wetten en de economie der middelen gebonden dan de dichter en de romancier. Hij moet tegelijk een Savonarola zijn en een minstreel.

J.E.

Zondagzending

Hoe velen van ons hebben bij langdurige catechesaties op ongeschikte uren en bij eindeloze preken, die als een soms hysterische klankenstroom langs ons heen gingen, in jonge jaren het voornemen gehad: als ik groot ben, val ik af? En hoe velen van ons zijn zonder dit nadrukkelijke voornemen tóch afgevallen? De onkerkelijkheid der katholieken breidt zich, ondanks opgewonden vertogen in het Limburgs Dagblad, tot diep in het gedisciplineerde zuiden uit, waar

deze onkerkelijkheid toch de boterham kan kosten en de goede naam. De onkerkelijkheid der protestanten neemt afmetingen aan, waarvan zich de kerkelijke leiders blijkbaar geen duidelijke voorstellingen meer maken, aangezien de mensen steeds ouder worden en de ouderen niet meer zo gemakkelijk afvallen. Als gevolg van de zenderwisseling op 1 april vergiste ik mij op een zondag bij het zoeken van de nieuwsdienst over Hilversum, nieuwsgierig naar het weerbericht. Ge moet zondags tussen de kerkdiensten, de vespers en het IKOR door manoeuvreren als ge de huisgenoten onder de 40 niet aan het schrikken wilt maken. Een gereformeerde dominee in Den Haag galmde de huiskamer binnen: Jezus ziet U aan. En gij? Hoe antwoordt gij? Wendt gij U af? Haalt gij wellicht onverschillig, ja schaamteloos Uw schouders op?... Dat is het Nederlands, dat er van een gedegen universitaire en theologische opleiding overblijft op zondagmiddag om tien voor zes. Denkt de man, dat wij visioenen hebben? En zouden wij bij een visioen werkelijk schaamteloos en onverschillig onze schouders ophalen, wetend wat deze generatie van onkerkelijken weet: dat er veel dingen zijn, die met het periodiek systeem en met Einstein niet meer te verklaren zijn? Er zijn vernieuwingsbewegingen binnen de hervormde kerk en zelfs bij de katholieken. Maar dit soort preken neemt in het Nederlandse radiobestel nog een belangrijk stuk van de zondag in beslag. Weet men wie daar naar luisteren? Men weet het natuurlijk niet en als men het weet, zegt het getal nog niets. Het gaat om het effect. Houdt men de natie nu werkelijk voor zo dom, dat men meent haar nog te stichten? Het gaat hier niet om wellicht duizend vormelijke ouderen, die onder dwang van een godsdienstige pseudo-beleving niet beter weten en niet beter willen. Wordt er dan in Leiden, in Kampen en Groningen helemaal niets gedaan aan psychologie, aan human relations, ja zelfs public relations? M.a.w. is de Kerk dom? Of halsstarrig? Dit is geen religieus beleven meer, maar verstarde, waardeloze comedie. Het is natuurlijk godslasterlijk dit te zeggen. Deze herders der zielen zijn vol goede bedoelingen en maken, zal men zeggen, ten hoogste eens een of andere theatrale fout, die niet zo zwaar moet worden geteld, daar een deel van het publiek er op is gesteld. De redelijke vraag is evenwel of het godsdienstige bewustzijn bij de grote massa

[p. 13]

moet worden verdreven omwille van het handhaven van een stijl, die niet meer van deze tijd is. Het is, zal men zeggen, de hoogmoed des geestes, die dit geschrijf veroorzaakt. Dat is al eeuwen lang de klassieke dooddoener, die even weinig meer wordt geslikt als dat andere praatje: God heeft de standen gewild.

Zeer bepaald niet de helft van al de mensen, die de gelden bijeen (moeten) brengen voor de radio zijn gesteld op de preken in zeventiende-eeuwse stijl, die de radio zondags ongenietbaar maken. Spelberg met zijn rose aanhang, de socialisten van de VARA of de voorzichtige liberalen van de AVRO kunnen daar niet tegen op. Gelukkig is er de uitwijkmogelijkheid naar buitenlandse zenders, bijvoorbeeld naar die met veel muziek en weinig woorden in de Bondsrepubliek. Na de uittocht uit de kerken, de uittocht uit de zenders: über alle Sender herrscht Ruhe, über alle Säule spürest du kaum einen Hauch... Warte nur...

E.D.