Hollands Weekblad. Jaargang 1

Naar Reuter en verder
B.J. Fris

De objectiviteit, waarnaar journalisten worden geacht te streven, heeft alle kenmerken van een onbereikbaar ideaal. Onbereikbare idealen stellen ons in staat te leven naar onze aard: de éen ontleent er een discipline aan, de ander een dogma, een derde een reden tot gemakzucht. Merkwaardigerwijs corresponderen deze drie karaktertypen vrij nauwkeurig met drie gevestigde technieken van nieuwsoverdracht, die wij door elkaar heen in onze dagbladen toegepast kunnen vinden. Wij noemen ze: de individualistische, de formalistische en de amorfe. In de hier volgende uiteenzetting zal worden aangetoond dat twee van deze technieken een verantwoordbare reden van bestaan hebben; over de derde zal hier geen goed woord te vinden zijn.

De individualistische techniek is die van de grote buitenlandse correspondenten en van een enkele parlementaire verslaggever. Dit zijn de vrijschutters onder de nieuwsjagers, met privileges die in een vroegere periode alleen aan schrijvers van duidelijk te herkennen opinie-artikelen toekwamen. Aan hun geschoold observatievermogen ontlenen zij het recht niet alleen verzamelde feiten te mogen communiceren, maar ook hun oordeel over die feiten, ook hun vermoedens, hun verwachtingen en zelfs hun emoties. Zij onderscheiden zich hierin opvallend van de onpersoonlijke chroniqueurs uit vroeger dagen, die soms wel opmerkelijke persoonlijkheden konden zijn, in de milieus waar zij hun informaties vergaarden, maar niet in de stijl van hun verslagen. De onpersoonlijkheid van het krantenverslag is lange tijd voor een deugd aangezien, of althans als het herkenningsteken van een deugd, maar zoals het vaker met deugden gaat: er stak meer achter dan men zag. Natuurlijk, ook al beijvert een journalist zich zijn individualiteit achter gestandaardiseerde formules te verbergen, zij speelt mee zodra zijn werk meer is dan een aangelegenheid van dagelijkse routine: zij speelt mee in de soort van informatiebronnen die hij tot zijn beschikking heeft, in de keuze die hij uit de feiten maakt, en in het gewicht dat hij hun toemeet. Er is evenwel een belangrijker overweging. Het ideale voorbeeld van een onpersoonlijk verslag is te vinden in de Handelingen van de Staten Generaal. Maar deze Handelingen rapporteren niet het proces van de politieke besluitvorming - alleen de redevoeringen waardoor deze be-

[p. 7]

sluitvorming wordt begeleid. Een verslaggever die het hoe en het waarom wil vaststellen zal in rekening moeten brengen wat er is voorgevallen in fractievergaderingen, in kabinetszittingen, in de wandelgangen of zelfs in het brein van die ene man die de weegschaal doet overslaan. Daar komt heel wat informele feitenkennis bij te pas, heel wat tegen elkaar afwegen van informaties, maar ook heel wat giswerk - en per slot van rekening zal de verslaggever zijn stuk moeten schrijven met geen andere zekerheid dan dat dit volgens hem, N.N., de ware toedracht is. (In de toonaangevende landen wordt het nieuws van deze categorie gesigneerd; in Nederland, waar scherpe onderscheidingen minder in ere zijn, wordt voor berichtgeving nog een brave anonimiteit gehandhaafd). Men gelieve op te merken dat bij dit alles de objectiviteit, als doel en als limiet, niet te kort hoeft te komen. Wat wordt opgegeven is een pretentie. Het dwingende oog van de historici der toekomst, waaronder de journalist de onweerlegbare feiten trachtte te boekstaven, verloor zijn dwingende kracht - ongetwijfeld mede door de wat onzekere blik van de comtemporaine historici - en de krantenlezer kan nu worden voorgelicht niet alleen over de feiten die men later in de officiële archieven zou moeten kunnen terugvinden, maar over alles wat een geschoold opmerker, in nauw contact met de gebeurtenissen zelf, vindt op te merken.

Het hoeft geen verbazing te wekken dat deze nieuwe techniek zijn weg naar de Nederlandse kranten vond via de buitenlandse correspondenten. Op hun buitenposten, los van de routines der redactiebureaus, konden zij zich vrijheden veroorloven die regelrecht indruisten tegen de binnen onze grenzen geheiligde dogma's. Deze revolutie is zonder bloedvergieten verlopen. Ze is zelfs op de redactiebureaus niet eens opgemerkt. Dat is de kracht van een dogma.

Een kleine anecdote om deze bewering te staven. De Londense correspondent van Het Parool, mr. H.W. Sandberg, heeft onlangs, vlak voor hij werd uitgeroepen tot de toekomstige hoofdredacteur van zijn krant, in Amsterdam zijn universitaire promotie doorstaan. Een van de bij deze gelegenheid gepubliceerde stellingen verkondigde dat in de buitenlandse correspondenties van de dagbladen feit, commentaar en opinie niet scherp gescheiden behoefden te zijn. Het mag enigszins bevreemden dat de editor designate van Het Parool bij die gelegenheid de werkingssfeer van zijn stelling zo angstvallig heeft beperkt tot het terrein van zijn huidige werkzaamheid, maar voor het overige is het geen uitspraak waarbij een geoefende krantenlezer, die zich rekenschap geeft van wat hij leest, een opmerkelijke nieuwigheid denkt te vernemen. De Paroolredactie daarentegen moet wel enigszins geschokt zijn geweest. Nog geen twee weken tevoren had zij de kritiek van een lezer op een andere buitenlandse correspondent beantwoord met deze, meer van leerstelligheid dan van waarheidsliefde getuigende kanttekening: Hij (de Parijse correspondent) gaf slechts weer wat De Gaulle zei en hoe hij reageerde. Kritische beschouwingen kan de geachte lezer vinden.... enzovoort.

Onze waardering voor de nieuwere opvattingen, door Sandberg zo behoedzaam in stelling gebracht, mag ons evenwel niet de ogen doen sluiten voor het bestaansrecht van de formalistische techniek. Zij dankt haar ontstaan aan de opkomst van de persbureaus en we kunnen haar in onze kranten herkennen in alle buitenlandse nieuws dat niet van eigen correspondenten stamt. Het persbureau Reuter, dat voor Nederland de voornaamste leverancier is van buitenlands nieuws, is er ook het zuiverste voorbeeld van. De grondregel van de Reuter-stijl verlangt dat de journalist niet anders doorgeeft dan wat hij heeft gezien of gehoord, met nauwkeurige vermelding van waar gezien en van wie gehoord. De omstandigheid dat persbureaus verkoopbaar nieuws moesten produceren in een omvang die het onmogelijk maakte rekenschap af te leggen over de betrouwbaarheid van iedere informatie, dwong tot deze rigoureuze discipline. Ze bleek later ook te pas te komen bij de zich uitbreidende redactiestaven van de dag-

[p. 8]

bladen zelf. Het laat zich verstaan dat een moderne krant zijn omvangrijke nieuwsapparaat niet uitsluitend kan bemannen met journalisten in wier oordeelsvermogen de leiding van het blad een onbeperkt vertrouwen mag stellen. Er is een veelkoppig corps nodig van verslaggevers die exacte informaties kunnen verzamelen, verslaggevers die geen topsalarissen kunnen verdienen, alleen al op grond van het onvoorstelbaar arbeidsintensieve karakter van de nieuwsproduktie (arbeidsintensiviteit is een vakterm uit economische handboeken, die op deze plaats moet worden geïnterpreteerd als het vele uren antichambrerend, kaartend, schaakspelend, moppentappend wachten op het ogenblik dat gewerkt kan worden). De Reuter-stijl maakt dit apparaat vlot hanteerbaar, voornamelijk doordat zij het verslaggeverscorps als het ware uniformeert. Zij heeft een groot bezwaar, dat niet zoals men wellicht geneigd zal zijn te denken in deze uniformiteit ligt (wie wil volhouden dat een uniform iedere man tekort doet hanteert een onwerkelijk matenstelsel) maar in de onmogelijkheid om ieder nieuws binnen de gezien-of-gehoord-formule te brengen. Om de geringste samenhang tussen feiten aan te geven moet de verslaggever op zoek naar bevoegde autoriteiten die voor zijn mededeling als bron willen dienen. Deze enigszins komisch aandoende bijkomstigheid heeft er krachtig toe bijgedragen de journalisten te scholen in het verkeer met hun informatiebronnen - en in het gebruik van uitsluitend eerste-hands informatie. Maar autoriteiten die zich tot deze bescheiden taak willen lenen laten zich niet altijd vinden - zeker niet als het om politieke onderwerpen gaat. Zo heeft een Engels journalist eenmaal, in een geprangd moment, het instituut van de ‘waarnemers’ uitgevonden. Geprezen zij zijn onbekende naam.

Het persbureau creëerde de moderne journalistiek. Wij in Nederland hebben de leerschool van deze commerciële internationale nieuwsgaring moeten ontberen, en dat wreekt zich dagelijks. Wie in zijn dagblad eens een vergelijking maakt tussen het buitenlands nieuws en het binnenlands nieuws zal moeilijk aan de indruk kunnen ontkomen dat in ons land alles onzakelijker, vager en ongrijpbaarder is, zonder markante trekken en gehuld in een breedsprakigheid die meer verhult dan verheldert. Ligt dat aan Nederland? Wie ook eens nota wil nemen van de schaarse gevallen waarin een buitenlandse krant Nederlands nieuws geeft zal moeten constateren dat het ligt aan de Nederlandse journalist. Hij is ongetraind, en gebrek aan training maakt gemakzuchtig. Hij hoeft niet naar moeilijk verkrijgbare feiten te zoeken om er zijn nieuws een publiceerbare vorm mee te geven, want mindere feiten volstaan. Hij hoeft zelfs, één stap verder, helemaal niets meer naar feiten te zoeken: ze komen vanzelf, via communiqué's, hand-outs, persconferenties en de vergaderingsagenda. Zo verleert de journalist (een redeneerfiguur: in werkelijkheid heeft hij het nooit geleerd) zijn eigen nieuwsgierigheid in het spel te brengen in naam van het publiek dat van zijn voorlichting gediend wil zijn. Hij heeft geen routine, maar sleur, geen onderscheidingsvermogen maar vaardigheid in het excerperen. Draag een Nederlandse verslaggever op een zaak van openbaar belang te onderzoeken: tien tegen één komt hij thuis met het verhaal van een voorlichtingsambtenaar. Laat hem een belangrijke politieke verklaring aanhoren: hij maakt er een vergaderingsverslag van. In deze amorfe techniek, die een gebrek aan techniek is, kan alles zijn plaats vinden: het communiqué dat gepubliceerd wordt zonder bronvermelding, het Voorlopig Verslag van de Tweede Kamer, berichten uit de Staatscourant, alles wat gezegd, gedrukt, verspreid of verstrekt wordt door bevoegd gezag, alles wat de zwaarlijvige zinsbouw imiteert van het officiële ‘stuk’, elke magistratenformule en iedere platitude - want dit is de stijl van het bericht verbatim. De krant maakt het publiek, maar zij maakt ook de acteurs. Een MacCarthy kon bestaan als produkt van de ‘formalistische techniek’ die hierboven werd besproken, het geijkte type van de Nederlandse regentpoliticus, omneveld door de fictie van een ‘onpolitieke overheid’, dankt zijn aanzijn aan onze verstopte informatiekanalen, die alleen zijn gedragen volzinnen doorlaten en niet zijn gemanoeuvreer om de macht. Zo bepaalt het journalistieke klimaat ook het politieke klimaat, en dat klimaat is verre van gezond.

Wat de Nederlandse journalist nodig heeft is de Reutertechniek, als discipline en als

[p. 9]

leerschool. Maar niemand zal er genoegen mee nemen als wij met deze conclusies eindigen: wie zijn waardering voor een traditie in zo pragmatische vormen heeft gegoten zal nog een verder reikend perspectief moeten bieden. Hoe moet men dan verder: naar de individualistische journalistiek van mr. H.W. Sandberg? Het is niet aan te bevelen aan het corps van journalisten als geheel privileges in het vooruitzicht te stellen die enkelen onder hen uit eigen recht hebben kunnen veroveren. Maar er is een tussenweg. Zij leidt naar de vorming van een klasse van re-writers, waarmee in de Verenigde Staten interessante resultaten zijn behaald. Deze re-writers (waarvoor ik in het Nederlands de naam stylisten zou willen voorstellen) kunnen, als een kleine, talentvolle redactie-eenheid, als team opererend, in de berichtgeving het intellectueel verkeer tussen krant en lezers bewerkstellingen dat in de commerciële persbureautechniek moet ontbreken.

En trouwens, kunnen hogere salarissen de talenten aantrekken die moeten neerzien op het intellectueel niveau van dit beroep?

Blijft de vraag, waar een herscholing in de Nederlandse journalistiek zijn begin zou moeten vinden. Het gemakkelijkste antwoord, onlangs in dit blad door de plaatsvervangende hoofdredacteur van de NRC gegeven, zegt: bij een betere salariëring. Het is weinig economisch gedacht. Welke ondernemer kan een kwaliteitsverbetering aan zijn afnemers doorberekenen bij vooruitbetaling?

Niet de werkgevers moeten beginnen, maar de journalisten op leidinggevende posten. Zij zijn het, volgens hun eigen aanstellingsbrieven, die de verantwoordelijkheid dragen voor het niveau van onze journalistiek. Er is geen reden om te veronderstellen dat, bij het huidige salarispeil, geen geschikte krachten kunnen worden gevonden waarmee een dergelijk ontwikkelingsplan moet worden verwezenlijkt. Er zitten in het vak nog heel wat talentvolle krachten te verkniezen onder de terreur van de middelmaat. Elders in het bedrijfsleven is er een aanzienlijke reserve van intellectuelen in soortgelijke omstandigheden, op wellicht niet beter betaalde posten, zonder mogelijkheid op enige zelfverwezenlijking. Waar ontplooiingskansen worden geboden, komen de talenten vanzelf.