Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 12]

Ambitieus dilettantisme
J.F. Glastra van Loon

In het Hollands Weekblad van 19 augustus 1959 heeft prof. mr. J.F. Glastra van Loon de veelgehoorde stelling, dat specialisatie in de wetenschap een bijdrage tot cultuurverval zou zijn, bestreden als berustend op gezichtsbedrog: het lijkt alleen maar zo te zijn vanuit het gezichtspunt van de geleerde, stelde hij, het geldt niet vanuit dat van de onderzoeker. De geleerde werd gedefinieerd als hij, die meent dat de wetenschap tot object heeft ‘de werkelijkheid zelf’, die ons nooit in haar geheel maar wel in afzonderlijke brokstukken ‘gegeven’ zou zijn. Wetenschap is dan het vergaren van zulke gegevens en het vervolgens ordenen daarvan op zodanige wijze, dat een met de werkelijkheid overeenstemmend systeem of een ‘beeld van de werkelijkheid’ wordt verkregen. Tegen deze zienswijze werd ingebracht, dat zij het actieve en constitutieve aandeel van de verwerver van wetenschap ìn alle wetenschap over het hoofd ziet. Het besef, dat werkelijkheid altijd is een product van ordening der verschijnselen ten opzichte van het handelen van het kennend subject, werd anderzijds het fundament genoemd voor het werk van de onderzoeker.
Naar aanleiding van dit artikel heeft prof. mr. H. Drion in het Hollands Weekblad van 2 maart 1960 een pleidooi gehouden voor het dilettantisme dat naar zijn oordeel door de toenemende specialisatie in de wetenschap in gevaar wordt gebracht.

H. Drion gaat niet over één nacht ijs. Pas na de zaak gedurende ruim een half jaar in ondergekoelde toestand te hebben bewaard komt hij met een pleidooi tegen het specialisme in de wetenschap voor de dag, dat tegelijkertijd mij, in mijn zonnige optimisme, een koude douche moet bezorgen. Ik had immers op een verblijdende consequentie van dat specialisatieproces gewezen en degenen die het verdwijnen van het oude type geleerde betreuren ongemotiveerd cultuurpessimisme verweten. Wat Drion zorg baart is niet de eclips van die geleerde. Hem drukt veeleer ‘een benauwende vrees, dat het (specialisme) minder en minder terrein voor de nieuwsgierige dilettant overlaat, waar hij zorgeloos en doelloos mag ronddwalen zonder gevaar te lopen staande te worden gehouden ter vertoning van een door het bevoegde gezag afgestempelde terreinkaart’.

Ik zou mij van de hele zaak af kunnen maken door te erkennen dat dit een schaduwplek is op het door mij geschilderde fleurige tafereel. Wie dit verwacht onderschat echter mijn vermogen om, althans op papier, zonnig te doen. Want al geef ik toe dat het specialisatieproces de dilettant voor nieuwe moeilijkheden plaatst, de benauwende toestand die Drion ons schildert kan ik met de beste wil niet zien. Hij stelt het allemaal heel plastisch voor: alsof het zou gaan om de toegankelijkheid van een bepaald gebied, dat in principe een voorwerp van algemeen menselijke nieuwsgierigheid is en waarbinnen nu steeds meer met prikkeldraad afgerasterde specialisten-erfjes zouden ontstaan. Een soort ‘enclosure’-beweging in de wetenschap. Ik heb de indruk dat dit beeld Drion parten heeft gespeeld.

Als men die door specialisten in ontginning genomen terreinen in een ruimtelijk beeld een plaats wil geven, dan zal dat niet binnen het daarvóór reeds toegankelijke gebied, maar veeleer in niet eerder ontdekte streken moeten zijn. Het specialisatieproces maakt het wandelterrein niet steeds kleiner, maar juist groter. De amateur-astronoom, -botanicus, -dierkundige, -chemicus, -classicus, wat ge maar wilt, kan zich nog op dezelfde wijze als honderd jaar geleden verlustigen aan verschijnselen die voor hem

[p. 13]

als niet-vakman een speciale verfrissende bekoring kunnen hebben. Er zijn echter ook ambitieuzere genieters die dit platvloerse wandelen vieux jeu vinden en óók eens zo'n bergtop op of zo'n spelonk in willen waarvan de specialisten berichten. En dan komen (soms) de frustraties.

Voor we ons met die frustraties bezighouden echter nog een blik op de verhouding tussen de door moderne specialistische wetenschappen ontsloten terreinen en ‘het oude land’. Ruimtelijke beelden zijn voor het aangeven van die verhouding maar zeer matig geschikt. Ik zal mij tot één aspect van de zaak beperken, en wel tot de niet ongebruikelijke voorstelling van zaken als zou de met specialistische deskundigheid verworven kennis meer en meer, beter en beter ‘de’ werkelijkheid



voor ons ontsluiten. Voor ons wil in dit geval zeggen voor de specialisten zelf, die in deze voorstelling plaatsvervangend (voor de goegemeente) kennis verwerven, maar die buiten hun specialisme om, net als ieder van ons, zich met oppervlakkige schijn hebben te vergenoegen.

Deze hele voorstelling van zaken van de éne werkelijkheid die wij beter en beter(maar helaas ook meer en meer in specialismen verbrokkeld) zouden leren kennen, met als zijn noodzakelijk aanhangsel het leerstuk van het vicariaat der specialisten, die voor ons allen de werkelijkheid zouden kennen, is niets dan een valse legende. Het is een voorstelling van zaken die nog behoort bij de wijze waarop de wetenschap beoefend werd door de geleerde die gegevens verzamelde en ordende in de veronderstelling zo de werkelijkheid althans gedeeltelijk weer te geven. Zij is onverenigbaar met de werkwijze van de onderzoeker die streeft naar een actieve bepaling van de verhouding waarin hij (actief) tot de verschijnselen staat en die een groeiend constitutief aandeel heeft in de kennis die hij verwerft. Ik ben op deze kwestie met gebruik van vrij veel plaatsruimte in een vorig artikel ingegaan en zal dat niet herhalen. Slechts zou ik op twee consequenties van het over het hoofd zien van dit constitutieve aandeel van het subject in het kenproces willen wijzen.

Eén van de consequenties zijn we al tegengekomen, namelijk dat de dilettant de smaak aan de zonder specialistische kunsttoeren bereikbare zaken verliest. Ernstiger is echter, dat ditzelfde ook geldt voor de zijn werk aldus beschouwende specialist zelf: ook de specialist die van het één-werkelijkheidspostulaat uitgaat zal de wereld die voor Jan en alleman toegankelijk is als een derderangswerkelijkheid opvatten. En eigenlijk niet eens dat: het kan voor hem slechts schijn zijn. Het funeste gevolg hiervan is, dat de relatie tussen zijn specialistische kennis en die Jan-en-allemanswerkelijkheid voor hem betekenis zal missen, zodat hij er geen behoefte aan zal hebben de door hem afgelegde weg nog eens in omgekeerde volgorde te doorlopen. Hij zal alleen maar vérder willen.

Twee taken van essentieel belang zal de specialist die zijn taak zo opvat verwaarlozen: (1) het onderzoek naar de grondslagen van zijn kennis, (2) het in algemeen begrijpelijke termen formuleren van wat hij nu eigenlijk bezig is te doen. Dit laatste is voor het eerste onontbeerlijk, het is tevens datgene wat de dilettant nodig heeft wil die op het terrein van de specialist een uitstapje maken. De twee hangen ten nauwste samen. Het zogenaamde ‘helder over het eigen vak kunnen praten’ (iets anders dan vlot erover kunnen causeren) is niet meer een kwestie van flair, het is een kwestie van belangstelling: van niet alleen maar nieuwsgierig zijn naar méér, maar ook zich rekenschap willen geven van de wijze waarop men zijn resultaten bereikt.

Er zijn mensen voor wie de wetenschap een gezond soort vlucht uit de alledaagsheid betekent. Misschien is dat tot op zekere hoogte zo voor iedereen die zich met wetenschap bezighoudt. Misschien is het zoeken van ‘nieuwe werkelijkheden’ voor een volkomen uitgebalanceerd en sociaal aangepast mens een bezigheid zonder enige attractie of vervulling. Hoe dit zij, zodra de verhouding tussen oude en nieuwe kennis, tussen alledaagse, ‘commonsensicale’ en specialistische taal en werkelijkheid niet meer duidelijk is vast te stellen - en dat kan merkwaardigerwijze alleen door de vakman in

[p. 14]

alledaagse termen geschieden -, wanneer men op dit punt nog alleen maar met schablones als ‘oppervlakkige tegenover diepere waarheid’ en ‘schijn tegenover werkelijkheid’ weg weet, dan is de zaak bepaald niet gezond.

Er zijn allerlei oorzaken aan te wijzen waardoor deze toestand op het Europese continent bij voortduring minder gezond is dan in de Angelsaksische landen. Tot die oorzaken behoort niet dat het specialisatieproces hier verder zou zijn voortgeschreden dan daarginds. Kortheidshalve kunnen we onze toeschrijving condenseren tot ‘een kwestie van mentaliteit’. Er is iets in onze hele habitus waardoor wat men met een slecht woord ‘popularisatie’ van de wetenschap noemt hier laag staat aangeschreven en waarom onderwijs aan al ontwikkelde en gevormde breinen hier hoger staat genoteerd dan dat aan prille geestjes. Ik tart iemand mij een Nederlandse tegenhanger aan te wijzen van het volgende: In Harvard bestaat een oude regel, dat iedere hoogleraar die benoemd is in de (postgraduate) School of Arts and Sciences per jaar één cursus geeft voor de undergraduates op het College. Bij een onderzoek ter voorbereiding van onderwijsreorganisaties bleek, dat géén van de betrokkenen dit uur zou willen prijs geven, niet ondanks maar omdat het hen het meest uit hun routine haalde en dwong tot eenvoudige formuleringen. Een verschil in mentaliteit...

De mentaliteit van de ‘geleerde specialist’ of ‘gespecialiseerde geleerde’ (in tegenstelling tot de specialist-onderzoeker) is die van de man die alleen maar praat over wat hij weet en het alleen zegt op een manier die hij verantwoorden kan en die daarom zijn terrein hoe langer hoe enger kiest en zijn taal hoe langer hoe technischer en ingewikkelder maakt. Zijn werkwijze is erop gericht zichzelf ‘weg te cijferen’ door op te gaan in het onpersoonlijk-technische aspect van zijn vak. Voor dilectari is bij hem alleen plaats voorzover daar een geleerdenritueel voor bestaat: ook dit zal hij doen als een ‘kenner’. Het is gemakkelijker van dit type een karikatuur te maken dan de subtiele vormen te beschrijven waarin het óók wie er zich tegen verzet in zijn greep houdt. Het iets te schuchtere, iets te ingetogene, iets te omzichtige en voorzichtige, het ‘past’ de Nederlandse wetenschapsbeoefenaar in het bijzonder zo goed omdat het een gecultiveerde variant is van die nationale geesteshouding volgens welke men beter gewoon doet, omdat men dan al gek genoeg doet.

Hier zullen we tegenover moeten stellen dat men in de wetenschap pas dan gek genoeg doet wanneer men zijn kunsten in algemeen begrijpelijke vormen ten toon kan spreiden. Dat is geen verlaging van de wetenschapsbeoefening die de fase van de specialisering is ingegaan. De fout van Icarus was niet zozeer dat hij verder en verder wilde, maar dat hij de relatie tot zijn uitgangspunt daarbij uit het oog verloor. Die specialisten, die menen meer en meer ‘de’ werkelijkheid te benaderen, zijn in een veel gevaarlijker positie: niet alleen hebben zij de vaste grond onder de voeten verloren, maar zij ontkennen dat het grond is. Dat, nogmaals, is niet een gevolg van hun gespecialiseerd zijn, dat is een ‘mentaliteitskwestie.’

Tot slot nog een woord over het ambitieuze dilettantisme van Drion. Drion kenschetst de moeilijkheid van de dilettant als terreinverlies. Hij ziet aan alle kanten bordjes Verboden Toegang en daarachter koddebeiers opwaren die de wandelaar naar door bevoegd specialistisch gezag afgestempelde toegangskaarten vragen voor wat eens gemeen veld was. Deze voorstelling van zaken is eveneens ingegeven door het één-werkelijkheidspostulaat: de specialist zou stukjes afperken van de éne wereld. In feite is van een dergelijke inperking geen sprake; in feite is het veeleer zo dat de specialist nieuwe gebieden aan de oude toevoegt; in feite is hij een landwinner.

De terreinen die hij ontsluit zijn echter moeilijk begaanbaar. Om hem daar te kunnen volgen moet hij hulp verlenen. Daarvoor is het nodig dat hij de door hem afgelegde weg in algemeen begrijpelijke bewoordingen uitstippelt. Niet toegangskaarten, maar handleidingen heeft de dilettant hier nodig. Dat zijn geen summiere boedelbeschrijvingen, zoals men vaak meent, maar beschrijvingen van de elementaire handelingen die men moet verrichten om het gebied te kunnen betreden. Handelingen die de onderzoeker voor een deel zelf onbewust zal hebben verricht. Niet om de resultaten van een wetenschap gaat het hierbij, maar om haar methode, haar werkwijze. Bezinning daarop is niet alleen voor de dilettant van belang, het is een levenszaak voor de wetenschap zelf.