Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek eerste jaargang · nummer 45 · 23 maart 1960

De orde van de jurist

Valéry heeft geschreven: ‘Tout commence par une interruption’. En ergens anders: ‘Mon hasard est plus moi que moi’. Toeval en onderbreking zijn voor hem van meer belang dan orde en regelmaat. Het breken van een normale causaliteitsketen door een onverwachte gebeurtenis, door een niet berekende lach of door het rijden over een spijker, is het moment waarop de chaos, die steeds bestaat, zichtbaar wordt. De dichter zoekt en koestert het chaotische; de jurist mijdt het, omdat het zijn ordening van de maatschappij in de war stuurt.

Het ordenen, het begrijpelijk maken van de chaos, is een doen stollen van het levende. Geen mens kan zich aan deze bezigheid onttrekken. Ook de dichter formuleert tenslotte, dat wil zeggen: probeert de chaos binnen vormen te vangen. Maar het maakt een groot verschil of men het ordenende werk, het ten dode opschrijven, begerig doet of met wantrouwen, of iemand in het maken

van een systeem zijn heil ziet of zijn beperking.

De jurist verliest door zijn wijze van denken eerder dan een ander contact met het komische. Iedere grap ontstaat door contrastwerking. Een lach wordt opgeroepen door een verrassende combinatie, een woordspeling, een onverwachte wending, algemeen gezegd door het zien van een nieuwe relatie tussen twee dingen die men gewoon was op een andere manier of helemaal niet met elkaar in verband te brengen. Lachen, de reactie op het grappige, is een uiting van machteloosheid, van overgave: de bekendheid waarin men leefde is voor een moment veranderd in onbekendheid.

In de wet komen geen grappen voor. Een juridisch betoog laat geen ruimte voor aardigheden, behalve zo nu en dan als onschuldig ornament. Het recht is een ernstige zaak die men niet mag aantasten door het systeem te relativeren, door zichzelf, de rechter en

[p. 2]

de tegenpleiter een gevoel van machteloosheid te geven, door de samenhang te verbreken en een stuk chaos aan het licht te brengen.

Vele mensen benijden de jurist om zijn zelfverzekerdheid. Hij voelt zich binnen het veilige stramien van zijn rechtsregels meester van iedere situatie. Zijn verontwaardiging richt zich tegen hen die de regels schenden, maar bij verontwaardiging worden de eigen zekerheden niet aangetast. Zij komen er eerder nog vaster van op hun plaats te staan. Het juridisch denken beveiligt tegen onrust, angst, verliefdheid en andere emotionele reacties die tot gevolg hebben dat men zich onzeker voelt, overgeleverd, opnieuw, aan iets chaotisch in plaats van wandelend op bekend, in kaart gebracht terrein.

Wetten zijn kleren waarmee de jurist de naakte samenleving uitdost. De mode verschilt daarbij van land tot land, maar de verschillende kledingstukken hebben één kenmerk gemeen: zij moeten passen. Wanneer men dit voor het overige misleidende beeld wat laat vervagen, en bedenkt dat de naaktheid steeds van vorm verandert en daardoor ongrijpbaar en onkleedbaar is, is het duidelijk dat het juridische passen en meten een onmogelijk opgave vormt.

Advocaat en rechter hebben, vooral in civiele processen, dikwijls te maken met gevallen waarin het rechtsstelsel te kort schiet, waarin beide partijen hun recht aan de hand van het systeem kunnen bewijzen. De jurist doet dan zijn uiterste best om toch met toepassing van de regels tot een duidelijke en bevredigende uitspraak te komen, maar vaak moet hij zijn toevlucht nemen tot de onwetenschappelijke ‘billijkheid’, tot de ‘goede huisvader’ of tot ‘de zorgvuldigheid die in het maatschappelijk verkeer betaamt’. Dat zijn criteria die ongetwijfeld de bruikbaarheid van het systeem verhogen, maar zij zijn de ware systematicus doornen in het oog, omdat hij daarmee het laatste woord geeft, niet aan zijn stelsel maar aan de subjectiviteit van de oordeelveller.

Al gebruikt de jurist deze maatstaven met tegenzin, hij kan ze tenminste nog herleiden

tot het streven naar rechtvaardigheid waarop, zegt hij meestal, ook zijn systeem van rechtsregels gebaseerd is. Maar deze pretentie wordt onhoudbaar wanneer een rechter de belangen van partijen openlijk laat prevaleren boven hun rechten, ook al maakt hij het voorbehoud dat later - maar dan zien de verhoudingen er weer anders uit - over de vraag naar de rechtmatigheid kan worden beslist. Belangen afwegen is een zaak van betrekkelijke willekeur, ten eerste omdat belangen zich slecht tot rekenkundige eenheden laten herleiden, en ten tweede, en dat is het belangrijkste, omdat het bij dat afwegen niet meer uitsluitend aankomt op rechtvaardigheid - de misdadiger bijv. heeft er belang bij dat zijn misdaad niet ontdekt of licht gestraft wordt - maar ook op opportunisme: op het beoordelen van wat gebruikelijk is, van wat het wijste is in de gegeven omstandigheden, van wat de meerderheid wil, van de machtsmiddelen die partijen hebben om hun belangen bij een conflict kracht bij te zetten.

De verwevenheid van belang en recht klinkt de jurist al snel als heiligschennis in de oren. Welke normen moet de rechter hanteren als hij belangen afweegt? Wanneer bijvoorbeeld de overheid onrechtmatig gehandeld heeft, moet dan de rechter niet zeggen: niets met belangen te maken, mijn taak is recht te doen en onrecht te straffen, ook in een kort geding?

[p. 3]

Op het ogenblik, in de hitte van de strijd, vindt bijna iedereen dat de president van de Haagse rechtbank een wijze beslissing heeft genomen door de eis van de aannemers af te wijzen op grond van belangenafweging - ook de juristen die hun systeem intact proberen te houden door spitsvondig te wijzen op het verschil in functie tussen kort geding en andere procedure-vormen. Twee andere voorbeelden van conflicten die niet los te denken en te regelen zijn van de belangen van tegenover elkaar staande partijen zijn de kwestie van de Amerikaanse landingsrechten en die van de breedte van de beschermde visserij-strook langs de kust. Ons nationale belang brengt mee dat wij in die twee zaken niet van belangen willen horen, maar alleen van recht en van Hugo de Groot's ‘Mare liberum’. Men redt daarbij het recht niet door te zeggen: ‘Er is nu eenmaal een groot verschil tussen politiek en recht; politiek is een zaak van belangen vergelijken en recht niet’, want recht is in veel gevallen niets anders dan het in regels vastgelegde resultaat van de afweging van belangen.

Belangen liggen buiten dat deel van het ethische vlak waar de jurist graag wil dat de beoefening der rechtswetenschap zich afspeelt, buiten het hebben van gelijk of ongelijk, buiten het onderscheid tussen rechtvaardigheid en onrecht. Belangenafweging heeft te maken met macht, met het kiezen tussen twee kwaden en tussen twee goeden, met het bewaren van de vrede desnoods ten koste van de rechtvaardigheid, of met het bewaren van de vrijheid desnoods ten koste van de vrede.

Belangen zijn onmeetbare grootheden. De jurist komt ermee in het gevaarlijke water van de chaos, de subjectiviteit, het opportunisme en de machtspolitiek. Hij zal zich daaruit steeds zo snel mogelijk terugtrekken, al was het alleen al om zijn zekerheid en daarmee de animo in zijn beroep niet te verliezen. Hij blijft jurist, ook na een incidenteel nat pak dat hij krijgt wanneer hij gedwongen wordt openlijk toe te geven dat zijn vak voor een deel bestaat uit belangenafweging. Maar al zal hij het vertrouwen in zijn systeem niet gemakkelijk verliezen, het is dan toch een voordeel dat hij, en de niet-jurist nog scherper, de betrekkelijkheid van de onmisbare juridische ordening van de maatschappij althans voor een kort moment duidelijk heeft gezien.

K.L.P.

De dranktekeningen in dit nummer zijn van Peter Vos