Hollands Weekblad. Jaargang 1

Dilettantisme contra specialisme
H. Drion

Het is al weer ruim een half jaar geleden, dat Glastra van Loon het in dit blad (nr. 14, 19 aug. 1959) heeft opgenomen voor het moderne gespecialiseerde onderzoekerschap tegenover het oude beeld van de universele geleerde. Hij deed dit naar aanleiding van een verzuchting in de Friese Koerier, dat er ‘nog maar weinig geleerden van het oude type (zijn), die niet alleen hun eigen vak beheersen, maar bovendien beschikken over een ruime algemene ontwikkeling op tal van andere wetenschapsgebieden’.

Een typische mode-verzuchting, en alleen al dáárom was het goed, dat er eens tegen op werd gekomen. Glastra van Loon deed dit door te poneren dat ‘het verschil tussen vroeger en nu niet hierin steekt, dat er toen geleerden bestonden die veelzijdig en op een breed terrein thuis waren, nú geleerden “who know more and more about less and less”, maar hierin dat het type van de man van wetenschap vroeger dat van de geleerde, nu dat van de onderzoeker is’.

Zijn ontkenning, dat ‘het’ verschil tussen vroeger en nu zou bestaan in de veelzijdigheid van de vroegere geleerde tegenover het specialisme van de wetenschapsman van nu, kan twee verschillende dingen betekenen. Het kan zijn, dat hij er mee wilde ontkennen, dat de geleerde van vroeger veelzijdiger in zijn belangstelling was dan zijn moderne collega, maar het kan óók zijn, dat hij slechts wilde bestrijden dat dit - overigens als reëel aanvaarde - verschil niet ‘het’ verschil is tussen vroeger en nu, wat dan in feite niet veel anders wil zeggen dan dat hij - Glastra van Loon - dit verschil tussen vroeger en nu

[p. 12]

niet zo belangrijk vindt, althans veel minder belangrijk dan het door hem daarvoor in de plaats gestelde verschil tussen ‘geleerde’ en ‘onderzoeker’.

In de uitwerking van deze door hem geponeerde tegenstelling komt de geleerde van vroeger er niet erg gelukkig af: ‘De geleerde is actief in het verzamelen van wetenswaardigheden, als hoedanig bij hem het bijzondere en unieke, het vreemde, nog niet eerder geziene op de voorgrond staat. Hij vult er boeken en bibliotheken, rariteitskabinetten en musea mee! Ten opzichte van het “gewetene” is hij echter passief.’ Daartegenover dan de moderne ‘onderzoeker’: ‘Niet de “werkelijkheid”... maar de samenhang tussen de verschijnselen ten opzichte van zijn menselijke activiteit aan de ene kant, en het menselijke doen en lijden aan de andere, vormen zijn object’. En even verder: ‘de onderzoeker blijft ook ten opzichte van de tot stand gebrachte orde actief, omdat hij zich zelf als (mede-)auteur daarvan herkent en zo steeds principiëel voor de mogelijkheid van een andere ordening openstaat.’

Zo gesteld is het niet moeilijk om partij te kiezen tussen de oude geleerde en de moderne onderzoeker, en zal ieder intelligent mens zich slechts kunnen verheugen, dat die vroegere collectioneur van curiosa plaats heeft moeten maken voor de onderzoeker van Glastra van Loon. Maar een kleine voetnoot werpt een schaduw over dit zonnig perspectief. De schrijver vond het namelijk gewenst ‘ter vermijding van misverstand’ (en men kan begrijpen dat hij ‘misverstand’ vreesde) het volgende op te merken: ‘Het gaat mij hier om een karakteristiek van twee, in de ontwikkeling van de wetenschap naar voren tredende typen, niet om beschrijvingen van de gemiddelde man van wetenschap vroeger en nu’.

Wat kan dit betekenen? Dat de door hem beschreven typen zowel vroeger als nu tegelijk naast elkander optraden en optreden? Men zou het zo kunnen begrijpen, omdat het door hem aangegeven onderscheid blijkt niet te pretenderen een beschrijving te geven van ‘de gemiddelde man van wetenschap van vroeger en nu’. Misschien dan wèl van het in die verschillende tijden als ideaal beschouwde type van wetenschapsbeoefenaar? Maar doet men daarmee geen onrecht aan het oude ideaal van de universele geleerde, daargelaten, natuurlijk, of die universele geleerde vroeger inderdaad zoveel méér voorkwam dan nu.

En anderzijds: herkennen we in het type van de onderzoeker, zoals het ons door Glastra van Loon wordt beschreven nu inderdaad het type van de moderne specialist? Ik herkèn er wel iemand in, maar dat is dan een heel ander type dan ‘de specialist’: het is ... Glastra van Loon. Nu kan moeilijk ontkend worden, dat het ideaal van de onderzoeker, zoals hij het zich heeft gesteld, een modern ideaal is, althans een moderne formulering van een ideaal. Alleen daarom al is het goed dat het gesteld is, en wel juist als een reactie op een al te behagelijk heimwee naar voorbije tijden.

Maar het onbehagen in de groeiende heerschappij van het specialisme is er nog niet mee weggepraat. Dat onbehagen vloeit voor mij niet zozeer voort uit de gedachte dat het moderne specialisme het ideaal van de universele geleerde om zeep heeft gebracht, maar uit de benauwende vrees, dat het minder en minder terrein voor de nieuwsgierige dilettant over laat, waar hij zorgeloos en doelloos mag ronddwalen, zonder gevaar te lopen staande te worden gehouden ter vertoning van een door het bevoegde gezag afgestempelde terreinkaart. Zodra een nieuw gebied tot specialisme wordt verklaard, komen er de bordjes bij de toegangswegen met de waarschuwing: ‘alleen toegang voor bevoegden!’ En de dilettant weet dat hij niet bevoegd is, hij weet, dat hij op dat terrein niets heeft uit te voeren. Zeker, het is altijd nog wel mogelijk zo een gebied te betreden zonder een van die toegangsborden te passeren, maar ieder ogenblik riskeert men een koddebeier tegen het lijf te lopen, en wat blijft er dan over van het plezier van het wandelen?

Ongetwijfeld is niet ieder specialist een koddebeier des geestes. Maar wel leidt ieder specialisme licht tot een soort van club-

[p. 13]

geest met alle aantrekkingskracht van het zich ergens heer en meester weten en zich superieur mogen voelen tegenover de buitenstaander, die de clubtaal net niet goed weet te spreken, of erger: misschien niet eens wil spreken. En omdat bijna ieder mens van enig intellectueel niveau tegenwoordig wel lid is van één specialistenclub, krijgt bijna ieder ook het nerveuze gevoel van op verboden terrein te komen, zodra hij zich buiten de grenzen van zijn eigen specialisme begeeft. Dilettantisme is een verdachte zaak geworden, niet wettelijk verboden, maar wel verdacht. En iedere ontginning van een nieuw wetenschapsgebied - compleet met eigen wetenschapstaal - maakt den dilettant het leven minder aangenaam.

Specialisme op zich zelf is zeker geen verarming van onze cultuur, ook niet voorzover het er toe heeft geleid, dat geen mens meer het hele terrein van de wetenschappelijke ontginningen kan beheersen. De verdieping van ons kennen - waarvoor de groei van het specialisme onontbeerlijk was - een verarming te noemen, ware nonsens. Maar het specialisme wordt een gevaar, als het in exclusivisme ontaardt, als het een bedreiging vormt voor het dilettantisme. En dat gevaar is altijd reëel, omdat er altijd vele geesten zijn, voor wie de veiligheid van het exclusivisme groter aantrekkingskracht bezit dan de risico's van de exploratie, en omdat er in ieder geval maar zeer weinigen zijn, voor wie dat exclusivisme in het gehéél geen charme heeft.

En wie is dan de dilettant, die tegen het specialisme beschermd moet worden? Het kan zeer wel een ‘onderzoeker’ zijn in de geest van Glastra van Loon. Maar het kan ook de man zijn van de onverzadigbare nieuwsgierigheid: die nieuwsgierigheid die zo typisch is voor de ‘moderne mens’ van de 16e en 17e eeuw. En het kan een combinatie van beiden zijn. Maar altijd is het een man, die weigert zijn vrijheid van dilettant prijs te geven voor een toegangskaart tot enig specialisme. Het kan hem niet schelen of hij blundert. Hij weet dat hij dat ook in zijn eigen specialisme voortdurend moet doen, dat de dilettanten-blunders van vandaag bijna altijd wel de wijsheden van de specialisten van gisteren zijn geweest. Het is niet zijn pretentie als dilettant de wetenschap verder te bouwen. Wat hij alleen wil is zorgeloos rond te kunnen dwalen waar zijn nieuwsgierigheid hem trekt. En hij haat de specialisten, die hem dàt zouden willen beletten.