Hollands Weekblad. Jaargang 1

Gesprongen werkelijkheid
Zintuigen zijn de voetjes van de ziel
D. Hillenius

Verbindingen bestaan niet. De dingen staan los van elkaar. Elk ding zelf valt uiteen in losse momenten van bestaan, de eenheid bestaat door de gebrekkigheid van ons oog dat de veranderingen van sneller dan 1/10 seconde niet kan waarnemen. We zien niet de kwaadaardige tandendragers, de kraakmachines en zuchtende graten die korter dan 1/10 seconde de plaats van onze telefoon, van onze hond, van ons huis, innemen. We noemen ze vergissingen. Vergissingen bestaan niet.

Regelmaat puur is de moeder der logica en regelmaat bestaat alleen via onze gebrekkige zintuigen in onze hersens die de bewaarders en hanteerders zijn van onze zintuigindrukken. Onze hersens, valscherm, reddingboei, in de uitspattende wereld.

Wiskundig is uit te rekenen de hoek, de beginsnelheid, waarmee een bepaalde massa in beweging moet worden gebracht om van A naar B te komen. Wiskundig staat vast de boog van de brug tussen A en B, de verbindende sprong.

Als de grote plantensystematicus Danser aan een nieuwe groep begon, legde hij de vellen met gedroogde planten om zich heen, gaf zich over aan zijn gebrekkige zintuigen,

[p. 15]

noteerde niets, niets van de lengte der beharing, van de aantallen kelkblaadjes, van de lengte, de aantallen, de dikte, de kleur, de hardheid, niets, alleen maar wachten tot zich de sprongpunten duidelijk voor hem aftekenden. Daarna kwamen de maten wel, het amanuensis-werk om aan de buitenstaanders duidelijk te maken, te bewijzen, te verklaren.

Maigret noteert niets, zorgt alleen voor een aantal kroegjes in de omgeving, zoals een hond zijn plasplekken uitzet, totdat een vreemd gebied is geworden tot territorium, d.i. geassimileerd, inbegrepen. Het staat van tevoren vast dat tussen de losse feiten van de plantensystematicus, van Maigret, slechts één verbindende sprongserie mogelijk is. Die is niet te ontdekken door beter kijken: Vaalegeer en Goethe waren tegen brillen, microscopen, die immers alleen de versplintering duidelijk maken. Steeds kleiner deeltjes kan men ontdekken als men zich daartoe zet. Maar de sprong tekent zich pas af in de droom (Kékulé), als men jong is (Darwin), als men bevooroordeeld is (Freud), als men blind is (Homerus), als men met vasten (Jezus), met bedwelmende middelen (Poe), in retraite (de Quay), de zintuigen nog gebrekkiger maakt, als men in een vliegtuig in één oogopslag de plattegrond overziet van de stad waarin men verdwaalde bij het naambordjes lezen.

Creativiteit is meestal het product van een slecht geheugen. Carrière was kleurenblind, Greco had een gezichtsgebrek (al is het nonsense om daaruit zijn speciale stijl te willen verklaren), Kandinsky had geen geheugen voor vormen en werd de vader der abstracte kunst. Chris van Geel schreef de mooiste twee versjes over padden die ik ken, alsof hij ze met nog extra zintuigen betast had, maar hij had nooit gezien dat de honderden padden om zijn huis een gele rugstreep bezitten. Beethoven was doof en Matthijs Vermeulen heeft veel te weinig gelegenheid gehad om zijn composities te horen.

‘Toute la profondeur que nous prêtons à de certains états n'est due qu'a leur éloignement de l'état de la vie normale, et non pas à leur rapprochement de choses très importantes et très cachées’. ‘Que de choses il faut ignorer pour “agir”!’ (Valéry).

Niemand interesseert zich voor de werkelijkheid. Als we voor een serie verschijnselen twee of meer verklaringen kunnen bedenken nemen we à priori de eenvoudigste als juist aan. Het gebouw dat we hebben opgetrokken met behulp van onze - al of niet met instrumenten verlengde, versterkte, vertraagde, versnelde - zintuigen en logische redeneringen gaat steeds meer de plaats van de werkelijkheid innemen. De enige eis die we stellen is dat elk nieuw phenomeen moet passen of - als dat niet het geval is - er moet een verbouwing plaats vinden, desnoods zet men eens in de twee-, driehonderd jaar een nieuw gebouw neer.

Maar dit gebouw lijkt waarschijnlijk evenveel op de werkelijkheid als de rechte lijn, die we trekken tussen de punten A en B, lijkt op de door een dronkeman tussen deze punten afgelegde weg.

Als ik er iets van begrepen heb, neemt Von Wittgenstein buiten het kenbare gebied der taal nog een werkelijkheid aan, de echte, die echter nooit gekend kan worden. Het lijkt me een acceptabele definitie van niet-bestaan: dat wat men niet kan waarnemen of kennen.

Er is dus niets dan taal, muziek, poezie, wetenschap, gevoed en veranderend door waarnemingen die telkens geplaatst moeten worden in dat veranderend geheel. We kunnen nooit méér waarnemen dan we waarnemen.

Terzijde:

(het 6e deel van Léautaud's Journal) Boeiend de geleidelijke verandering in oordeel over het Journal van Renard. Ik heb vroeger al gedacht dat er grote overeenkomst was in de manier waarop Renard en Léautaud zich zelf en de omstanders zagen. Alleen in uiting groot verschil: Renard met de cultus van de vondst, het raffinement. Daardoor is zijn dagboek niet achter elkaar te lezen, meer als een reeks van aforismen, telkens een paar toevallig opgeslagen. Aan de andere kant is Léautaud's critiek op de beeldspraak van Renard niet overtuigend, omdat Léautaud altijd iets tegen dichters gehad heeft (je ne suis pas assez bête) althans nadat hij zijn eigen versjes te boven was.

Renard is in zijn korte invallen een dichter: een man met slecht geïsoleerde hersenafdelingen, waardoor verbindingen geslagen worden tussen gebieden die tevoren gescheiden waren. Dat kan gebeuren door vergelijkingen, maar ook door simpel naast elkaar zetten van gebieden, zoals ik laatst van Pasternak las: ‘frambozen onder onweerswolken’.

Luisterend naar Del Pueyo die Granados speelt. Een vreemd idee dat het Spanje, dat een hechte eenheid is geworden in mijn hersens, opgebouwd uit tekeningen en etsen van Goya, muziek van Albeniz, Granados, Mompou, groepen Spaanse dansers, Segovia, romantische literatuur, Slauerhoff en mijn eerste Spaanse reis, een wereld is die weinig

[p. 16]

of niets te maken heeft met het werkelijke Spanje.

Toch is het een soort kunst om telkens die facetten op te diepen die in die niet bestaande wereld thuis horen. De parken van Sevilla, oude foto's, Alhambra, de eenzaamheid waarin alles wat zou storen door de reële kijk van partners ontlopen kan worden.

Uitgelezen Dokter Zhivago. Misschien slechte vertaling, hortend en stotend, afwisselend lyrisch en boekhouderstaal. Toch ben ik door blijven lezen, soms bijna inslapend bij de monologen die de personen tegen elkaar houden. Het portret van een dichter, door iemand die weet wat dat betekent. Als men een roman automatisch psychologisch verantwoord wil hebben, is dit een slechte roman. De genoemde monologen b.v. die uit ieders mond kunnen komen, zonder veel samenhang met enig karakter, zodat men niet weet vaak wie aan de beurt van spreken is. Toch is er een prachtige compositie merkbaar, min of meer als in muziek, met terugkerende motieven, soms alleen namen. Het zal voortaan een doorslaggevend antwoord zijn op de vraag of het surrealisme ooit tot iets geleid heeft. Kleine details wijzen op die afstamming: de rubberlaarzen van de vermoorde boerin, de reclameborden bij Joerjatin, de benauwend echte dromen.

Telkens fragmenten die onvergetelijk zijn. Het begin direct, de begrafenis van de moeder van Zhivago. De beschrijving van een lage kerkklokketoon, als een element dat zich kan mengen met de mist, met het ochtendworden. Zo sterk de suggestie van dichterschap dat het herinneren van deze passage is alsof je zelf bezig bent te dichten De berijpte lijsterbes. Lara's armen. Het is niet goed om Pasternak's boek met romans te vergelijken. Er komen wel personen in voor, men heeft na afloop wel het gevoel met iemand mee geleefd te hebben, maar die iemand was niet in één van de boekenpersonen, maar overal verdeeld, tezamen. Ik zou het nog eens moeten lezen in een betere vertaling, niet meer gehinderd door conventioneel-romantechnische tegenzin tegen de vele onwaarschijnlijkheden, al die mensen die telkens met elkaar samenhangen, elkaar ontmoeten, al of niet een rol spelen in elkaars leven, weg glijden, later weer terugkeren.

Dit vlechtwerk is dan niet natuurlijk, maar het is een goed idee van de natuur, een organische vorm, absoluut overtuigend. Als Lara voorgoed weg rijdt is het of je zelf verliest. Zo meeleven is toch zeldzaam.

Vooral in de natuurwetenschap is een scheiding ontstaan tussen beschrijvende en experimentele wetenschap. Vaak ontmoet men een dédain voor de beschrijvende tak, die men eigenlijk niet-wetenschappelijk noemt, bibliothecariswerk. Een omgekeerd dédain is even goed mogelijk, men zou het werk van de tegenhangers b.v. amanuensiswerk kunnen noemen. In werkelijkheid loopt de scheiding dwars door deze tegenstelling heen: beschrijvend (van reeds vaststaande feiten of van in experiment te verkrijgen feiten) en speculatief of synthetisch.

In de poëzie vindt men zo op het oog diezelfde tegenstelling: de beschrijvers van landschappen, stemmingen, planten, dieren, gezichten, en aan de andere kant de philosofen evt. moralisten, conclusiemakers. Maar een echt dichter geeft met niets dan een beschrijving, zonder ‘en daaruit volgt’, zonder ‘dus’, verklaring, vraag en antwoord. Alle beschrijvingen in de wetenschap zijn vertalingen van het waargenomene. Vandaar dat men telkens kan vragen hoe, waardoor en desnoods waarom. Bij een beschrijving van een dichter krijgt men geen vertaling, geen portret, maar een origineel.

Wetenschappelijke beschrijvingen moeten telkens vernieuwd, evenals vertalingen. Het gedicht, elk kunstwerk, blijft even geldig als een plant, dier, gezicht.

Zoals gezegd: alle feiten zijn los naast elkaar staande punten en er is geen groter hartstocht in de mens dan te komen tot een verband, tot overbrugging, tot assimilatie in een groter geheel. Ik weet zelfs niet of we deze verbinding van twee of meer losse eenheden moeten zien als een symbolische paring, of dat de paring niets anders is dan een bijzondere uiting van de drang tot verbinden. In ieder geval is de behoefte er aan zo groot, dat hooggeplaatsten, die vroeger pretendeerden dat ze God zelf waren of toch minstens door hem aangesteld, nog steeds al hun openbare uitingen verklaringen noemen.

Maar de taal kan niet hegen, want zelfs in hun eigen woorden is het enige wat ze met verklaringen doen: afleggen. En afleggen is gereed maken voor begraven.