Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 13]

Doorbraak in de Engelse film
R.H. Hakkert

Wanneer we de films zien die Engeland in de loop der jaren heeft gemaakt, dan mogen we daaruit concluderen dat Engeland een land is zonder problemen, een land waarin de laatste vijftig jaar geen wezenlijke veranderingen zijn opgetreden, een land dat nog steeds denkt een imperium te zijn.

Deze uitspraak deed Lindsay Anderson in 1957 in Declaration, een verzameling essays, waarin acht jonge Engelse schrijvers hun credo over zichzelf en de maatschappij uitspreken. Lindsay Anderson is de grondlegger van de Free Cinema, een beweging die sinds enkele jaren met onafhankelijke produkties vinnig poogt de Engelse film nieuw leven in te blazen. Anderson noemt de Engelse films verdraagzaam, goedig en zonder gewichtigdoenerij, maar daarnaast ook snobachtig, anti-intelligent, met een taboe voor het emotionele en opzettelijk blind voor de toestanden en problemen van deze tijd, opgedragen aan het nationale ideaal van Great Britain dat uit de tijd en uitgeput is.

De filmer-schrijver wijt deze gang van zaken aan de Engelse maatschappij, die hij nog steeds als een van de meest klassebewuste samenlevingen van de wereld ziet. De film is in Engeland een zaak van de middenklasse en Anderson heeft in deze enig recht van spreken: zijn vader was een beroepsofficier, zijn moeder de dochter van een wolhandelaar, en hijzelf is opgevoed in kostscholen.

Anderson staaft zijn betoog door te wijzen op de voorliefde van de Engelse filmindustrie voor komedies en oorlogsfilms, beide genres waarin men ‘de onzekerheden van deze tijd en de bedreiging van de toekomst gemakkelijk kan ontlopen’. Het feit dat Engeland op de naoorlogse festivals vrijwel nooit voor een prijs in aanmerking is gekomen, zou een bewijs kunnen zijn voor de juistheid van Anderson's betoog.

Inmiddels blijkt dat de Free Cinema en de angry young men hun uitwerking niet hebben gemist. Het succes van korte filmpjes van de Free Cinema als Momma don't allow, Nice Time, Every day except Christmas, een toneelstuk als Look back in anger, een speelfilm als Room at the top tonen aan dat er zich in Engeland vooral in sociaal opzicht een kentering afspeelt. In de speelfilm was Room at the top, naar de bestseller van John Braine, een eerste aanwijzing van de in Engeland wat laat gekomen ‘sociale revolutie’. Een tweede, naar mijn gevoel belangrijker film in dat kader is Look back in anger, gemaakt naar het vooral in Engeland veelbesproken en door velen fel aangevallen toneelstuk van John Osborne.

Beide films zijn in tegenstelling tot hun vele voorgangers geïnspireerd gemaakt door jonge filmers, die in een directe, indringende en emotionele verteltrant het verzet van de jongere generaties tegen de hedendaagse maatschappij in beeld brengen. Beide films breken met de ongeschreven Engelse wet dat praten over jezelf van slechte manieren zou getuigen. Vooral de jongere toeschouwers herkennen in deze films hun eigen walging van de nog overal aanwezige hypocrisie en hun eigen chaotische gedachten en gevoelens. In beide films zijn de hoofdpersonen geen officieren die voortdurend door verrekijkers turend de oorlog winnen of arbeiders die sappige Cockneygrapjes verkopen en in oorlogen zo goed weten te sterven, het zijn deze keer gewone jonge mensen die zoeken naar hun plaats in de samenleving.

Room at the top is het verhaal van een jonge man uit de arbeidersstand die rancuneus carrière wil maken en zelfs bereid is daarvoor een grote liefde op te offeren. Het is echter meer het grootse spel van Simone Signoret en de goede vormgeving van de film dan de bewerking van Braine's verhaal over die ene ambitieuze man, die de film zijn verdienste geven.

Met Look back in the anger ligt dat anders.

[p. 14]

Deze film is net als het toneelstuk een emotionele uitbarsting van een teleurgestelde, wanhopige jonge man tegen de maatschappij en iedereen die hem die teleurstelling en wanhoop heeft bezorgd. En hoewel in de film het eindeloze gescheld van de grimmige Jimmy Porter op zondagsbladen, Engelse zondagen, godsdiensten en betere kringen moest vervallen, geeft de film de toeschouwer meer dan Room at the top de gelegenheid zich met Jimmy Porter te vereenzelvigen.

De maker van Look back in anger is Tony Richardson, die ook het toneelstuk regisseerde, zoals het in 1956 zijn première beleefde bij de English Stage Company. Richardson had zich als lid van Free Cinema reeds onderscheiden met het uitstekende filmpje Momma don't allow, dat hij enkele jaren tevoren samen met Karel Reisz maakte. In Momma don't allow registreert hij op een sympathieke, objectieve en toch bewogen manier de verrichtingen van een groepje gewone Engelse jongens en meisjes, die zich op een zaterdagavondse dansvloer bijna geheiligd verliezen in de weemoedige jazzmuziek van Chris Barber.

In zijn speelfilmdebuut Look back in anger, grijpt Richardson overal zijn kans om de toneelmatigheid die het toneelstuk sterk bezit, te doorbreken. Hij situeert zijn verhaal niet meer in de zolderkamer van Jimmy Porter, maar in een Engelse stad met een markt, een marktkroeg, een danszaal, een bioscoop, een begraafplaats, een park en een station. Ondanks deze afleidende entourage concentreert hij zich geheel op zijn hoofdpersonen. Met een voortdurend bewegende camera weet hij bij de toeschouwer een bewogenheid op te wekken voor zijn figuren die hij bij voorkeur van dichtbij en met gevoel voor essentiële details gadeslaat. Opmerkelijk in de vormgeving is ook dat alle belangrijke overgangen in de film worden gemarkeerd door prachtige, poëtische ‘overvloeiers’.

Vergelijken we de film met het toneelstuk, dan valt op dat de film minder ‘angry’ is. Vele lange monologen van Jimmy en enkele belangrijke dialogen tussen zijn vrouw Alison en haar vriendin Helena zijn teneinde er film van te kunnen maken, vervallen. Daardoor komen de achtergronden van Jimmy en zijn vrouw en de ondanks alles aanwezige liefde tussen deze twee mensen minder tot hun recht. Ook worden enkele nieuwe figuren ingevoerd, die beter weg hadden kunnen blijven. Zo is de Indische Johnny Kapoor, de in India onreine en ook in Engeland verstoten marktkoopman een verzwakking van het toneelstuk, omdat met dit stukje rassenprobleem een sentimentaliteit wordt ingevoegd, die het oorspronkelijke stuk niet bezat.

Deze verzwakkingen ten spijt tonen Look back in anger zowel als Room at the top aan dat de Engelse film een vernieuwing ondergaat en volgens de wens van Lindsay Anderson meer dan voorheen een intelligente, velen aansprekende afspiegeling wordt van de Engelse samenleving, zoals die er in werkelijkheid op het ogenblik uitziet.