Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 12]

Terug naar de bron
door Beb Vuyk

R. Nieuwenhuys, Tussen twee Vaderlanden, Stoa-reeks, G.A. van Oorschot, Amsterdam.

‘Aer jang hilir berbalik moedik’, het wegvloeiende water keert terug naar zijn bron, is het motto dat Rob Nieuwenhuys voor zijn essaybundel Tussen twee Vaderlanden koos. De woorden zijn ontleend aan een Maleis volksverhaal en drukken voortreffelijk uit wat dit werk voor hem betekent. Evenalszijn roman Vergeelde Portretten, die hij onder het pseudoniem E. Breton de Nijs schreef, ontstonden ook deze essays uit een behoefte tot afrekening en positiebepaling. Beide boeken vonden hun oorsprong in dezelfde tijd, in de periode toen Nederland reeds door de Duitsers bezet was en voor de Japanners op Java landden. In het juli-augustusnummer 1941 van De Fakkel, het cultureel-literaire tijdschrift dat in het toenmalige Batavia verscheen, publiceerde Breton de Nijs een novelle ‘Eén van de Familie’, die later in zijn roman Vergeelde Portretten werd verwerkt. In datzelfde nummer droeg Rob Nieuwenhuys een artikel bij over de Europese samenleving van ‘Tempo Doeloe’, welk essay, nu omgewerkt en uitgebreid, Tussen twee Vaderlanden opent. Dit Tempo Doeloe-artikel



was geen debuut, maar min of meer de voortzetting van een studie die hij in 1939 over Daum publiceerde en dat ‘Maurits, romanschrijver van Tempo Doeloe’ heette. Hij schreef het op aanraden van Du Perron. Het verscheen in Groot Nederland van september 1939.

Daum veroorzaakte in Nieuwenhuys ‘de schok der herkenning’, de herkenning van een wereld die de wereld van zijn ouders en grootouders was geweest en die zijn uitlopers tot in zijn eigen wereld had. Meer dan een schok was het op dat ogenblik niet, later zou hem bewust worden dat deze wereld een heel eigen milieu was, met een eigen cultureel en sociaal patroon, niet Indonesisch en niet Nederlands, maar een mengcultuur, met elementen van beide. Het besef van de tweeslachtigheid van zijn eigen culturele positie ontstond eerst in de volgende jaren. De Japanse kampen waarin de Europeanen enkele jaren tesamen opgesloten zaten brachten de intellectuelen in een grotere concentratie bijeen dan ooit eerder was voorgekomen en de naoorlogse omstandigheden deden deze toestand te Djakarta, in de

[p. 13]

jaren tussen '45 en '50, voortbestaan. In die periode leerde hij door Resink de Indo-centrische geschiedbeschouwing kennen waartoe Van Leur de stoot gegeven had en die in deze jaren werd uitgewerkt. De essays van Tussen twee Vaderlanden zijn vanuit deze geschiedbeschouwing, die zijn onderwerp niet vanuit Europa maar vanuit Indonesië benadert, ontstaan.

Het acculturatieproces, dat in zijn huidige versnelling de Aziatische en Afrikaanse samenlevingen in beroering brengt, heeft ook in omgekeerde richting gewerkt. ‘Het leven in Nederlands-Indië’ verschilde niet alleen door klimatologische oorzaken van dat in Nederland. Het had, behalve een andere sociale structuur, ook een ander cultuurpatroon. De snellere en betere verbindingen, maar vooral de toename van de uit Europa afkomstige vrouwen, brachten hierin verandering. De Indische maatschappij werd ‘Europeser’. De overgang voltrok zich in één generatie, de tijd van onze ouders en grootouders, in de periode die ligt tussen het Cultuurstelsel en de Ethische politiek. Het was een overgangsperiode die, toen de verandering zichtbaar werd, bij de oudgasten een nostalgie opwekte naar vroeger, naar die goede oude tijd, naar Tempo Doeloe. Nieuwenhuys tekent de samenleving van deze tijd uitvoerig, politiek, economisch en sociologisch. Hij werkt veel met citaten uit de bellettrie van die dagen, aangevuld met commentaar. Hij doet dit knap en boeiend en niet zonder een zekere onderhuidse bewogenheid. Deze samenleving wekt ambivalente gevoelens in hem op, vertedering en afschuw, want haar patroon zit aan de wortels van zijn eigen bestaan. Zij is zijn ‘Land van Herkomst’, waarmee hij afrekenen moest om zijn positie opnieuw te bepalen, omdat, hoezeer hij haar intellectueel verafschuwde, zij emotioneel een greep op hem houden bleef.

Hoewel Nieuwenhuys aan het begin van zijn essay de opmerking maakt dat Tempo Doeloe een tijdperk is dat moeilijk tussen jaartallen te begrenzen valt, dat heden en verleden tegelijk bevat als een berg met uitlopers naar beide zijden, eindigt hij met vast te stellen dat Tempo Doeloe voorgoed is opgelost in het koloniale leven. ‘Het was ook al lang voor de oorlog verdwenen, maar toen nog een enkele keer te achterhalen in het binnenland of in een kustplaats op Java, Sumatra, Celebes, of Banda; in een koel groot Indisch huis met de allure van zijn vroegere bewoners.’

Het lijkt mij echter, dat ook na de oorlog van die tijd meer te achterhalen viel dan een enkele sferische herinnering. In ‘the way of



life’ van verschillende groepen bleven de uitlopers van Tempo Doeloe zich voortzetten. De verandering in het cultuurpatroon, die na 1900 inzette, voltrok zich voornamelijk in de bovenste lagen van de samenleving waar de nieuwkomers domineerden. Nieuwenhuys' opmerking, dat tussen Totoks en Indo's altijd een wederzijds aanpassingsproces heeft bestaan dat vroeger verliep in de richting van verindisching, impliceert weliswaar dat dit proces later een omgekeerd verloop had, maar lijkt mij voor de lezer, die de door hem beschreven maatschappij niet kent, onvoldoende om er deze aanvullende conclusie uit te trekken. Uitbreiding en verbetering van het Europese onderwijs werkten dit proces voor de Indo in de hand en het verlangen om een positie als Europeaan te kunnen handhaven of veroveren maakte de aanpassing noodzakelijk. Er waren Indos die Europeser leken dan de Europeaan, de echte, die in Europa, d.w.z. in Nederland, geboren was. Toch bleven de meeste, ook uit de bovenlaag, achter de Europese façade van hun woning in een van de nieuwe wijken leven naar het oude patroon dat Nieuwenhuys zo voortreffelijk beschreef. Walraven heeft eens in Kritiek en Opbouw geschreven, dat de Indo Europeaan was in zijn voorgalerij en Indonesiër in zijn achtergalerij. ‘'s Zondags gaat hij naar de kerk, de katholieke of de protestantse, donderdag 's avonds brandt hij wierook voor de geesten’ Dit stukje bezorgde de redactie van Kritiek en Opbouw tientallen verontwaardigde brieven die bewezen, hoe raak zijn opmerking was geweest. Dat was in 1940, hetzelfde jaar waarin E. Breton de Nijs tante Sophie sterven liet. Hoe prachtig Walraven's definitie op haar past kunnen de lezers van ‘Vergeelde Portretten’ zelf beoordelen. Ook de kleine boengs, waar Tjalie Robinson over schrijft, handhaafden voor een deel de Tempo Doeloe-traditie der grand-seigneurs in hun armoede aan de rand van de kampong. Zijn novelle Terugkeer

[p. 14]

tot Josefine is zelfs geheel op het conflict tussen de wereld van de Indo, die zich aanpaste en die, die het niet deed, gebouwd. De uitlopers van Tempo Doeloe reiken tot in deze tijd en tot in dit land. Ze werden door evacués meegebracht in hun boengkoesans met boemboe's en djamoe's en demonstreren zich geforceerd in de Tong-Tong-avonden. Deze generatie met haar eigen herinneringen aan vroeger zal de traditie nog wel handhaven, aangepast weliswaar, opnieuw aangepast. Misschien is ook de volgende generatie met haar vage beelden van een tropisch decor daartoe nog in staat, maar dan op een afschuwelijke wijze verbasterd zoals nu al de ‘nasiballen’ die overigens alleen maar door Hollanders gegeten worden die geen eetcultuur kennen. Meer kansen liggen er in Indonesië, waar in de levenswijze van de zogenaamd verwesterde intellectuelen nog altijd de tekening van het Tempo Doeloe-patroon te onderscheiden valt.

Na dit inleidende essay treden vier figuren uit die tijd op tegen de achtergrond van het Tempo Doeloe-decor. Het zijn de schrijver Daum, de taalgeleerde Van der Tuuk, Kartini, de pionierster der Indonesische vrouwenbeweging en Multatuli, de Man van Lebak. Het waren mensen die, de een meer, de ander minder, in een uitzonderingspositie kwamen te staan tegenover hun tijdgenoten. Nieuwenhuys benadert en interpreteert hen vanuit hun eigen achtergrond, die de wereld is waaruit hijzelf voortkwam. Hij kent het klimaat, de verhoudingen, de gevoeligheden en intriges, de realiteiten en chimaera's van hun bestaan en wordt daardoor tegenover hun vroegere beschrijvers in de positie van aanvaller gedrongen. Het duidelijkst blijkt



deze houding uit zijn verdediging van Daum, de romancier van Tempo Doeloe, die door Brom, de vreemdeling, wel als belangrijk auteur werd herkend maar tegelijkertijd miskend en mistekend als mens en als persoonlijkheid. Ook het essay over Kartini is rechtuit een aanval en een verdediging. Genegenheid, vertedering en medelijden vormden zijn impuls om de werkelijke Kartini tevoorschijn te halen uit de versieringen van de mythe. Hij ziet haar meer als slachtoffer van het ethisch-koloniaal beleid van die dagen dan als eersteling uit de Indonesische vrouwen of symbool van de samenwerking tussen Hollanders en Indonesiërs. Deze legenden om haar persoon, beurtelings door Indonesiërs en Hollanders gecreëerd, wikkelt hij los uit de werkelijkheid.

Wie over Multatuli schrijft heeft partij te kiezen. Nieuwenhuys' aanval is de aanval van een verbondene, die zich uitdrukkelijk van Multatuli's luizen en wespen distancieert. Bij zijn opnieuw in beschouwing nemen van de Lebak-zaak is Nieuwenhuys niet uitgegaan van Douwes Dekker, maar van zijn tegenspelers, Duymaer van Twist, Brest van Kempen, de Regent van Lebak en van de culturele en sociale achtergrond van hun tijd. Hij beschouwt haar Indo-centrisch, vanuit die andere wereld en toont aan, dat Multatuli de verhoudingen daarin slecht kende en daardoor de drijfveren van zijn tegenspelers verkeerd interpreteerde, omdat alles wat in die wereld gedaan en misdaan werd uit andere verhoudingen voortkwam dan de westerse, waarin Multatuli leefde. Nieuwenhuys ziet de strijd in Lebak als een botsing tussen temperamenten en werelden. Multatuli, handelend uit ambitie, idealisme en onervarenheid, wilde misbruiken bestrij-

[p. 15]

den en botste tegen een maatschappij op met een ander sociaal en cultureel patroon, waarvan hij zich geen duidelijke voorstelling gevormd had en niet wist hoe die functioneerde.

In afwijking van de overige brengt het essay over Van der Tuuk aanval noch verdediging, maar het portret van een man, taalgeleerde en zonderling zoals de ondertitel luidt. Nieuwenhuys kon de hand leggen op vele van Van der Tuuks brieven. Hij was een voortreffelijk schrijver met een zeer eigen taalgebruik - en Nieuwenhuys laat hem dan ook terecht zeer veel zelf aan het woord in deze kleine, maar knappe biografie. Door de andere instelling en benadering komt het beeld van Van der Tuuk centraal in het vlak te staan en heeft de achtergrond van milieu en tijd een veel bijkomstiger functie dan in de overige essays, waarin de figuren juist vanuit hun eigen achtergrond worden verklaard. Van der Tuuks wilde en eenzame leven wordt met opvallend veel plezier verteld. Zo schrijft men alleen over iemand die men graag bij leven gekend zou hebben.