Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek eerste jaargang · nummer 40 · 17 februari 1960

Liberalen en liberalen

Het is in Nederland een gewoon verschijnsel, dat linkse mensen je met enige schrik aankijken als je zegt dat je liberaal bent. De schrik is vreemd, want het liberalisme houdt oorspronkelijk vrijheid in, en gelijkheid, en broederschap; het is dus zo links als 't maar kan. Toch is de schrikreactie tevens verklaarbaar, omdat ook De Telegraaf versleten wordt voor een liberaal blad, en het woord ‘liberaal’ dus wel opvallend ver is afgeraakt van zijn echte betekenis. Het linkse liberalisme is van alle kanten aangevreten. De laatste liberalen hebben geen dak boven het hoofd en geen naam op de deur. Zij schuilen soms bij de Partij van de Arbeid. Dat is in zoverre onprettig logeren, dat de socialisten moeite hebben met de ondernemingsgewijze produktie. ‘Produktie-voor-winst’ deugt niet, zeggen zij, terwijl de liberaal deze ethische bekommernis niet erg meevoelt. Bovendien wordt in socialistische kringen een, weliswaar niet steeds officieel erkende, neiging tot ingrijperij aangetroffen, die zich onlangs nog weer heeft geuit in het plannetje tot hervorming van de commissariaten

der vennootschappen. Zoiets is strijdig met het liberalisme; d.w.z. met het échte liberalisme, want onder de pseudo-liberalen van vandaag worden de grootste ingrijpers aangetroffen.

Laat mij mogen uitleggen waarom ik meen, dat het liberalisme overwoekerd is door anti-liberale verschijnselen, hoe daardoor in Nederland een onduidelijke politieke situatie is ontstaan, en wat er m.i. tegen te doen valt.

Het eenvoudigste verschijnsel is het liberalisme-van-de-brandkast. Wie nog niet rijk is, maar toch ten minste welgesteld; wie graag commissaris wil worden, maar in ieder geval ‘industrieel’ of ‘werkgever’ is; wie een bij deze bedoelingen passende kijk op belastingen, sociale voorzieningen en lonen heeft; die noemt zich (als hij geen confessionele vooroordelen tegen het woord heeft): liberaal. Naar buiten treedt op die manier een verkeerde identificatie op. Want deze groep is a-liberaal of, als het eigen belang om bescherming vraagt (de landbouw): anti-liberaal. Terwille van de politieke

[p. 2]

zuiverheid zouden we een Conservatieve Partij moeten hebben. Valse schaamte verhindert de totstandkoming ervan. Jammer, want het conservatisme is een eerlijke zaak. Het kán het zijn, als het zich niet vermomt, zoals bij ons.

Antipathieker en sluipender dan het conservatisme is het liberalisme-van-de-topfunctionaris. Bent U ook topfunctionaris? Nee? Maar wilt U het worden? Steun dan het liberalisme. Het komt immers op voor de ontplooiing van de persoonlijkheid; het is tegen de neerdrukkende werking van de nivellering. Anderen mogen de massificatie voorstaan (dat is: de bromfiets van de arbeider), maar het liberalisme is het geloof van de voorhoede.

Zo wordt onder de vlag der Hogere Waarden voedsel gegeven aan het vooroordeel der Betere Mensen. Het is de oude standenstaat in een nieuwe vorm. De vorm lijkt acceptabeler, omdat de klassen minder star zijn en de sociale mobiliteit groter is; maar vergis U niet. In de praktijk kan de meritocratie tot veel scherper en zenuwachtiger tegenstellingen leiden dan de oude kasteindeling, die juist door haar statische karakter nog wel iets gemoedelijks, en via de vererving van culturele verworvenheden, iets rationeels had. Als het liberalisme deze kant op gaat streeft het naar een maatschappij, waarin de strijd om het inkomen tot een rat-race degenereert en ieder beloningsverschil wordt beleefd als een aanwijzing van eigen verworvenheden of tekortkomingen. Daar kan, uit oogpunt van gelijkheid en broederschap, niets goeds van komen. Reeds nu valt waar te nemen met hoeveel sociale rancune een dergelijke filosofie geladen kan zijn. Ook en juist bij degenen, die qua inkomen het hoogst op de ladder staan. Het liberalisme bij de beoefenaren der vrije beroepen is maar al te vaak met deze filosofie geinfecteerd.

Naast het conservatisme en het meritocratisme is er een derde bedreiging: het z.g. neo-liberalisme. De theorie ervan klinkt schoon: Herstel de concurrentie. Decentraliseer de macht. Geen ingrijpen van bovenaf, maar een zelfregelend mechanisme. De vrije

maatschappij als een soepel samenspel van onafhankelijke individuen. Maar de praktische konsequenties van deze inderdaad aantrekkelijke gedachtengang zijn zeer kritiseerbaar. De versnippering van bestaande machtsposities vergt een formidabel overheidsingrijpen, dat ver uitgaat boven de Amerikaanse anti-trustwetgeving of het Europese kartelbeleid. Dit ingrijpen moet niet alleen gericht zijn tegen de grote ondernemingen (waar het de economische groei belemmert) maar ook tegen de vakvereniging, die er volgens de neo-liberaal eigenlijk niet moest zijn (tenzij als gezelligheidsvereniging). De geduchte overheid, die de decentralisatie moet bewerkstelligen, is echter bij de neo-liberalen al bij voorbaat verdacht. Zij is zelfs zo verdacht, dat men haar geen keynesiaanse politiek toevertrouwt, waarin de neo-liberalen overigens ook geen vertrouwen hebben. Zij vertegenwoordigen in zoverre een volstrekt negatieve stroming, dat zij er niet in zijn geslaagd een der belangrijkste elementen van het moderne liberalisme te onderkennen: de mogelijkheid tot kringloopregulering via de begroting. Dat is tragisch, want deze budget-politiek kan inflatie en werkloosheid uitbannen en daarmee veel gedetailleerd overheidsingrijpen voorkomen. Het neo-liberalisme is een paradoxale maatschappijbeschouwing, die wél praat over vrijheid en gezond geld, maar onmogelijke en onwerkzame instrumenten aanbeveelt en daardoor het echte liberalisme grotelijks afbreuk doet.

Als mijn visie juist is, wordt het Nederlandse - maar niet alléén het Nederlandse! - liberalisme overwoekerd door conservatisme, meritocratisme en neo-‘liberalisme’. Het heeft bijna geen eigen gezicht meer. Hoe dit te verbeteren?

Vóór alles door de ‘liberalen’ te scheiden van de liberalen. Er moet een Conservatieve Partij komen, die dan desnoods ook de neo-liberalen kan omvatten. En vervolgens door het liberalisme los te maken van de rancune. Een Partij van de Rancune zou óók heel verhelderend kunnen werken - als we een eerlijk volk waren zou ze zeker een grote aanhang krijgen. Dat blijkt uit de oplagen van de bladen, die dit publiek thans bedienen.

De echte liberalen zouden na deze opluchtende uittocht drie problemen overhouden. Het eerste betreft de inrichting van een vrije maatschappij, waarin weliswaar het prijsmechanisme de voornaamste coordinator is, maar de overheid zorg draagt voor een behoorlijk budget, dat bijdraagt tot een stabiele economische groei. Dit probleem ligt principieel niet moeilijk; het hier ver-

[p. 3]

eiste denkwerk is gericht op uitwerking. Men kan het goeddeels aan de economen overlaten.

Lastiger is het tweede probleem: de vrije ontplooiing van het individu temidden van de machtsgroeperingen. Een pasklare oplossing is niet voorhanden. Waar mogelijk, moet de concurrentie worden bevorderd, maar dit gaat slechts zo ver als het voeten heeft. ‘Countervailing power’, het organiseren van tegendruk (bijvoorbeeld door consumentenorganisatie) helpt onder omstandigheden, maar kan ook leiden tot blokvorming. Het evenwicht van dergelijke pressiegroepen kan verstoord worden, en overheidsbemoeienis met het machtsevenwicht kan dan onvermijdelijk zijn. Hier ligt nog een terrein waar het liberalisme eigen oplossingen moet zoeken.

Het derde probleem dunkt mij het meest essentieel: dat van de sociale en economische verhouding tussen de individuen onderling. Op dit terrein dreigen de liberalen, onder invloed van de conservatieven, de boot te missen. Zij belijden met de mond de gelijke kansen, maar berusten onderwijl in het feit, dat tien procent van de inkomenstrekkers een derde deel van het nationale inkomen bemachtigt. Zij berusten in de daaruit voortvloeiende sociale verhoudingen. De grondgedachte van het liberalisme zou m.i. moeten zijn, dat een gelijkmatiger inkomensverdeling niet alleen een sociale wenselijkheid is, maar tevens een economische noodzaak. De inkomensspreiding bevordert de economische groei. Zij draagt bij tot investering in de menselijke faktor, omdat zij de minderbedeelde ouders aan de financiele marge helpt, die nodig is om de kinderen te laten leren. De huidige situatie, waarbij minder dan één op de tien studenten uit een arbeidersmilieu komt, is niet goed voor de economische groei. Een gelijkmatiger verdeling verhoogt, in samenhang met meer gespreid onderwijs, de produktiviteit, die steeds afhankelijker wordt van de kwaliteit van de individuen. En tenslotte kunnen evenwichtiger inkomensverhoudingen de scherpe kanten afslijpen van een nieuwe standenstaat, die leeft onder het stille schrikbewind van het intelligentiequotiënt.

Te vrezen valt, dat deze liberale renaissance zich bij ons niet zal voltrekken. Wij blijven in dit opzicht achter bij Engeland. De vrijheid gaat bij ons niet in het rood gekleed, maar het zwartste anti-liberalisme heeft de mantel van de vrijheid aangetrokken. In deze klederdracht wordt politieke winst behaald. Ten koste van de politieke zuiverheid van het liberalisme.

J. Pen