Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 14]

Vijandschappen
J.W. Oerlemans

Men kan zich afvragen wat er van iemand zou overblijven als hij het zonder vijanden moest stellen. Wat zou Willem Pijper zijn geweest zonder zijn afkeer van Brahms, en E. du Perron zonder zijn afschuw van Dirk Coster. Men kan zich ook afvragen wat er van het pro der vriendschappen nog terecht komt zonder het contra der vijandschappen. In ieder geval staat vast dat vriendschappen uitstekend gedijen zolang de vrienden erin slagen gemeenschappelijke vijanden te hebben. Eeuwen naastenliefde-ethiek hebben aan deze fundamentele ambivalentie niets kunnen veranderen. Het christendom is er hoogstens in geslaagd behulpzaam te zijn bij het kweken van mensen die het zover hebben gebracht dat zij vrienden en vijanden dezelfde weke hand drukken. Als erfnemer van de Franse Revolutie is elke burger met zijn gelijkheidsillusies een mens met gemiste kansen en daarmee een vijand van iedereen die het volgens zijn maatstaf verder heeft gebracht. Ontevreden met zijn inkomen, met zijn sociale status en ook in andere opzichten onvoldaan, zal hij echter tegenover zijn rivalen niets dan tevredenheid acteren. Misschien is het wel zo dat naarmate hij minder heeft bereikt, hij meer de arrivé uithangt. Intussen zal hij blijven hongeren naar waardering van anderen, zal hij blijven uitzien naar vriendschap. Geen mens die zich hieraan geheel onttrekt, ook niet de vrijwillige balling die zich ergens nog in een zeldzame wildernis heeft weten te verschansen, ook niet de kunstenaar die immers niet voor niets publiceert, exposeert en voorstellingen geeft, hoezeer hij zich ook mag hebben vastgebeten in de pretentie a-sociaal te zijn en onverschillig voor al zijn publieken.

Ook de nonconformist heeft zijn vrienden nodig om te kunnen bestaan en zelfs de eilandbewoner zal vroeg of laat erkenning komen opeisen voor zijn vermetel geachte afzijdigheid. Maar als het waar is dat niemand vrienden krijgt als hij geen vijanden heeft, wat blijft er dan nog over van de nonconformist als zijn vijanden hem niet meer beschimpen of vervolgen, als hij niet meer de risico's loopt van een Heine of een Byron, maar als hij integendeel de functie krijgt van een curiosum of van een profeet. Al onze nette dagbladen staan tegenwoordig klaar om de nonconformist te lauweren in hun verdraagzame pagina's. Iemand die zich nu op werpt als vijand van het christendom zal zich in de milde belangstelling van een hele drom predikanten kunnen verheugen en als men zich aandient als vijand van drs Max B. Teipe gnuift de halve natie. De wonderlijke situatie doet zich voor dat de nonconformist teveel ‘medestanders’ en ‘verdraagzamen’ op zijn weg ontmoet, dat hij te weinig vijanden heeft en daardoor ook te weinig vrienden. Hij heeft het niet meer zo eenvoudig als John Stuart Mill die in zijn overzichtelijke negentiende eeuw nog kon schrijven: ‘In this age the mere example of nonconformity, the mere refusal to bend the knee to custom, is itself a service’. Wie nu nog praat als Mill zou zich van de meeste conformisten niet eens meer onderscheiden.

Niet dat nonconformisten en burgers nu ineens vrede hebben gesloten. Al geeft men de Sjaalmannen van staatswege horloges cadeau en al hebben de Droogstoppels hun wandelstokken prijsgegeven, toch blijft de nonconformist naar autonomie streven en de burger naar aanpassing. Hiermee is wel niet gezegd dat de burger er geen ‘eigen opinies’ op na zou houden en dat de nonconformist geen vrienden zoekt, maar de burgerlijke opinies zijn toch zelden te fundamenteel om niet als een aspect van zijn aanpassing te kunnen gelden en de nonconformistische vriendschappen zullen er in beginsel voor blijven waken niet in partijschappen te ontaarden. Want hoe gemakkelijk de houding van de nonconformist wegens gebrek aan risico's het karakter kan hebben van een kweekproduct, van een gekoesterd luxe-ding, toch weet zijn geweten vaak nog woorden te vinden die de aangepasten verschrikken en naar hun zachte huis jagen. Zijn geweten werkt vaak scherper en nerveuzer, en dat niet alleen doordat hij zich in meer of mindere mate aan de maatschappelijke practijk heeft onttrokken, maar vooral doordat gevoel voor verantwoordelijkheid voor hem veel minder een groepsaangelegenheid is dan voor de aangepasten. Het geweten van de laatsten ontwikkelt zich in commissies en organisaties en doet van zich spreken in besluiten en demonstraties die

[p. 15]

wel ontzaglijk nuttig kunnen zijn, maar die de participanten toch voor een groot deel ontheffen van hun individuele verantwoordelijkheid.

De goed aangepaste burger is geen liefhebber van verantwoordelijkheden die verder reiken dan zijn eigen dagelijks brood. Hij houdt er niet van persoonlijk stelling te nemen als hij zich niet tenminste gedekt weet door een organisatie of een comité. In zijn maatschappelijk leven zal hij liever niet spreken van vijanden maar hoogstens van tegenstanders en als die tegenstanders concurrenten zijn, spreekt hij van vakgenoten of collega's. Hij heeft zich ten doel gesteld persoonlijk van geen enkele vijandschap ernst te maken. Hij heeft zich ingesteld op een maatschappelijke status quo volgens



welke alles en iedereen wordt gerespekteerd, een toestand die hem noodzaakt zijn rancunes te beheersen. Die beheersing lukt vaak zo goed dat hij het bestaan van zijn rancunes zo lang mogelijk zal ontkennen. Zijn persoonlijke kritiek, buiten elke organisatorische ‘dekking’ om, bereikt dan ook zelden het peil van de analyse, want analyseren betekent afstand nemen, het respekt buiten werking stellen en wie dat doet verbreekt de status quo en wordt individualist. Zijn kritiek beweegt zich daardoor bij voorkeur op het niveau van de ‘opmerkingen’, ‘wenken’ en ‘vermaningen’ zonder ooit door te dringen tot de kern van het vermaande object. Deze halfkritiek doet hem profiteren van de emoties van zijn ‘strijd’ of ‘streven’ zonder dat hij zich blootstelt aan het risico van een redelijke polemiek, waarvoor hij als persoon aansprakelijk kan worden gesteld. Want hij schuwt het isolement, temeer doordat hij zo hulpeloos geïsoleerd is met zijn eerzucht en zijn streven naar hogerop. De nonconformist heeft soms nog zijn vrienden, maar de burger heeft alleen zijn aanpassing, zijn ‘dekking’, die hem ook wel eens vrienden oplevert maar toch eerder ‘kennissen’ of ‘relaties’. Temidden van een baaierd van carrière-zoekers, omgeven door zoetsappige rivalen, moet hij zijn eigen carrière zien te maken en daardoor zal hij wel zo lang mogelijk de fictie volhouden dat zijn baaierd een soort ‘gemeenschap’ is, daardoor zal hij niet gemakkelijk toegeven dat hij eigenlijk alleen staat en dat de verwerving van zijn prestige altijd ten koste van anderen moet gaan. Als hij zijn aanzien aan het peil van zijn consumptie tracht te ontlenen is de zondag zijn prestige-dag. Meer dan ooit heeft de aanbidding van het Lam plaats gemaakt voor de hypocriete eensgezindheid der galajassen. Voor de minder bedeelden is er echter altijd nog ontspanning mogelijk in de ‘betere smaak’. Wie minder heeft te consumeren zet zijn rancune om in het geloof een betere smaak te hebben. De auto van de buurman mag dan duurder zijn maar de eigen auto is onvergelijkelijk veel mooier. Enzovoorts. De economische wedijver wordt hier geinfiltreerd met cultuur, bij deze rancune begint de beschaving, hoe direct het verband met de economie ook is blijven bestaan.

Is de aangepaste een intellectueel, een man van boeken en schouwburgen, dan wantrouwt hij het persoonlijk partijkiezen evenzeer als zijn minder geletterde medeburger. Wel heeft hij een soort jaloerse bewondering voor het enfant terrible, zoals hij het noemt, maar toch altijd met de reserves van de man die zich bedreigd voelt. Pas als dat ‘enfant’ dood en beroemd is of als het zijn agressie duidelijk als een grapje voordraagt, durft hij wat meer los te komen. Voor hem is de cultuur een spel zonder consequenties, bron van allerlei genoegens en veilige emoties. Het is niet toevallig dat het juist de burgerlijke historicus Huizinga was die het spelelement in de beschaving naar voren haalde. Nog steeds is ‘speelsheid’ het beschavingswoord bij uitstek dat bepaalde burgerlijke intellectuelen, die zichzelf een zeer hoge bewustzijnsgraad plegen toe te kennen, als maatstaf hanteren. Bij voorkeur spreken zij dan van ‘intelligente speelsheid’ om te voorkomen dat zij het begrip zouden moeten delen met jonge hondjes e.d. Het spel verbindt de conformist met zijn medeburgers, het is zijn halfslachtige weg naar de ander. Een speler is zelden vriend of vijand, hij is slechts partner of rivaal. Daarom wendt de burger zich ook in zijn vrije tijd bij voorkeur tot het spel, en hij beoefent het met de maniakale toewijding van de onbevredigde. De opwinding van sport en spel stelt hem in staat optimaal profijt te trekken van de

[p. 16]

emoties van een strijd met en tegen anderen, zonder ooit vriend of vijand te worden, zonder zich te versmallen tot individualist. De rancune van de aangepaste is gefatsoeneerd tot speelzucht, zijn eenzaamheid tot lidmaatschappen, zijn kritiek tot verdraagzaamheid. Zoveel mogelijk zal hij het vermijden over zijn tekorten na te denken, en zeker over zijn grootste tekort: de eindigheid van zijn bestaan. De dood, als het einde van al zijn mogelijkheden, zou het zwaartepunt van zijn rancune behoren te zijn. Zonder de dood zou alles nog mogelijk zijn, duizend levens, betere levens. Maar met het denken aan de dood, die alle gemiste kansen onherroepelijk maakt, zou hij alles overhoop halen wat hij nu zo keurig beheerst. Hij heeft zijn erfvijand dan ook maar weggestopt in discrete rouwkamers of hij tracht hem zo krom te praten dat hij weer op een vriend begint te lijken.

De halfheden waarop de conformist zijn innerlijke veiligheid heeft gebaseerd, nopen hem tot de beoefening van een koorddans die nooit eindigt. Men kan echter uitsluitend naar behoren koorddansen als althans de zwaartekracht betrouwbaar is. Als die zich plotseling zou veroorloven uit andere richtingen te gaan rukken, is ook de meest geschoolde koorddanser niet meer te redden. Meters hoog danst hij boven zijn rancunes uit en elk ogenblik zou catastrofaal kunnen zijn zonder zijn zwaartekracht. Zonder een psychische ‘massa’ zouden al zijn evenwichtstoeren, zijn beleefdheden en compromissen in een chaotische val overgaan. Die reddende zwaartekracht die de burger op de been houdt en zijn maatschappelijk spel speelbaar maakt, is voor een groot deel gelegen in zijn vijandschap tegen die lieden die zich kortere of langere tijd buiten spel bevinden. Zij vormen zijn ‘massa’ en tegenover deze gedwongen of vrijwillige, goede of slechte outsiders, aan wie hij niets kan verliezen, staat hij gewapend met heel zijn meerderheidsmacht van medeburgers. Op hen durft hij eindelijk het volle gewicht van zijn rancune neer te werpen, tegenover hen gedraagt hij zich eindelijk als vijand. Of zij nu nozems zijn of homosexuelen, pornografen of communisten, fascisten of zonderlingen, McCarthy's of slachtoffers van de McCarthy's, joden of antisemieten, op hen die terecht of onterecht buiten spel staan weet de conformist zich te wreken. Soms zal de ene mensensoort, een ander ogenblik de andere zich als buitenstaander zien gebrandmerkt. Er is een tijd geweest dat het antisemitisme een gerespekteerde ‘opinie’ vormde, dat men er mee binnen spel stond. Het was destijds zoiets als de specie der conformistische saamhorigheid, zelfs zozeer dat sommige joden, voor wie de rol van buitenstaander onverdragelijk was, conformist werden en dus... antisemiet. Nu, na de tweede wereldoorlog, beijvert de conformist zich het antisemitisme, vooral als het in Duitsland optreedt, te bestrijden hoewel sommige ijveraars u in hun vertrouwelijke ogenblikken zullen bekennen dat zij toch liever geen jood b.v. als schoonzoon wensen. Karakteristiek voor het conformistisch geweten is dat de bezitter ervan zich nauwelijks rekenschap geeft van zijn verhouding tot zijn vijanden en dat hij zich zo weinig voor hen interesseert. De conformist, gesterkt door zijn immers altijd rechtvaardige meerderheid, heeft doorgaans genoeg aan zijn banvloek. Zij die zich het scherpst keren tegen nozems of pornografie blijken vaak geen enkele poging te hebben gedaan hun vijand te leren kennen. Men vindt antisemieten onder mensen die nog nooit iets met een jood te maken hebben gehad en communistenjagers onder lieden die u met geen woord over Rusland kunnen inlichten.

Niet dat de nonconformist ons nu ineens verschijnt als een wonder van geweten en kennis. Hij staat, zeker in deze tijd, met één been binnen spel, maar de nonconformist is idealiter althans voor zichzelf ook buitenstaander en als individualist laat hij bij de keuze van zijn vijanden zijn persoonlijke geweten gelden. Hij is in beginsel minder zeker van zijn zaak en zal meer de behoefte hebben zijn vijandschappen langs redelijke weg te rechtvaardigen. Niet dat dat altijd lukt maar in ieder geval heeft hij een betere kans de juiste vijanden te kiezen dan de conformist die, ‘gedekt’ en wel, soms nauwelijks aan raisonneren toekomt.

Het voorgaande impliceert natuurlijk niet dat de burgerlijke vijandschappen niet nuttig kunnen zijn. Het is heel nuttig als de communisten, de fascisten, de Lunshoffen en de antisemieten door een conformistisch koor worden weggezongen, maar men is er bij de conformist nooit zeker van hoe zijn smaak zich verder ontwikkelt en door wie hij zijn meegaande geweten morgen weer laat beinvloeden. Over enige tijd, als het nazisme misschien eindelijk goed vergeten is, is hij wellicht weer openlijk antisemiet of keert hij zich mèt Lunshof tegen de onafhankelijke pers. Want hij is niet altijd even kieskeurig als het er om gaat de illusie te verdedigen dat hij deel uitmaakt van een soort massale vriendschap, van een ‘gemeenschap’ die het hem mogelijk maakt zijn verantwoordelijkheid en zijn isolement te ontvluchten.