Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 3]

Buurvrouws roddel
door J.H.W. Veenstra

Bij hoge uitzondering is in de Eerste Kamer weer eens even aan het publieke oog een slipje van het lang niet altijd frisse hemd getoond, dat zich onder het op maat gesneden pak bevindt van wat zo keurig als Binnenlandse Veiligheidsdienst tot het geaccepteerde garnituur van ons demokratisch staatsbestel behoort. Natuurlijk, ons parlement waakt, en de enkele nare gevallen van ‘vergissingen’ bij de in dossiers verpakte kwalifikaties van bepaalde personen met betrekking tot hun betrouwbaarheid zijn allerwege afgekeurd.

De parlementsleden beseffen ook dat men een in het verborgene opererend lichaam als de BVD niet kan laten ‘schalten und walten’ en er is nu een commissie van fraktievoorzitters van de Tweede Kamer die er enige controle op zal uitoefenen. Ook heeft minister Toxopeus nog eens verklaard grote waarde aan de rechtszekerheid te hechten, maar ook dat nu eenmaal de aard van het BVD-werk publieke controle onmogelijk maakt.

En toch, moeten we ons daar nu maar bij neerleggen en is die veiligheid zo'n sacrosancte zaak dat wij ons als burgers, in goed vertrouwen op een als bijkomstige bezigheid bedreven toezicht van een paar toch al overbezette parlementsleden, niet verder druk meer mogen maken over ‘rapporten’, die soms over lot en loopbaan van de gerapporteerden beslissen? Vooropgesteld dat ik het bestaan van spionnage- en contraspionnagediensten ook in een demokratie accepteer zolang lam en leeuw op deze planeet nog niet zij aan zij grazen, accepteer ik toch niet dat het mij in die demokratie als burger niet aangaat wat er eventueel over mij vastligt in die veelbesproken dossiers. Hoeveel waardering ik ook voor fraktievoorzitters kan hebben, toch kan ik niet inzien dat zij genoeg over mijn aktiviteiten in het verleden weten om maar dadelijk bij inzage van mijn dossier te kunnen ontdekken of ik al dan niet juist ben beoordeeld. En vooral, door wie ik ben beoordeeld.

Toevallig vernam ik dezer dagen een en ander over een ergens ter tafel gekomen dossier van iemand die ik van nabij ken. Wat daarin dan bij wijze van met gewichtige geheimzinnigheid omgeven ‘verklaringen’ is vastgelegd mag op het eerste gezicht amusant worden genoemd. De persoon in kwestie heeft dan op die en die datum dit of dat verklaard, heeft zich tegenover deze of gene persoon zus of zo uitgelaten, heeft bij enige gelegenheid beledigende, minachtende, verraderlijke of welke hem diskwalificerende woorden ook uitgesproken, enz. enz. Kortom, wat steekneuzen ergens aan roddel van de buurvrouw hebben vernomen ligt vast in een keurig getikt rapport en wie weet nog jaren later wát er eigenlijk is gezegd en vooral in welke situatie en met welke strekking het werd gezegd?

Het is nu wel bekend genoeg van hoe geringe waarde getuigenverklaringen in rechtszaken zijn - ik heb vroeger in een psychologisch laboratorium onthullende experimenten meegemaakt over het vermogen tot waarnemen van in een willekeurige situatie geplaatste personen - en we weten ook dat niet alleen het goed luisteren een moeilijke aangelegenheid is maar dat het interpreteren van uitspraken nog zózeer met begrip en intellektueel niveau samenhangt, dat het wel een zeldzame gave mag worden genoemd. Niettemin zijn de rapporten van veiligheidsdiensten grotendeels samengesteld met wat jan en alleman van iemand te vertellen hebben, en wie dan nog beseft tot welk slag lieden die speciaal hierbij betrokken jan en alleman behoren slaat de schrik om het hart. Spionnagediensten moeten nu eenmaal voor het verkrijgen van inlichtingen werken met lieden van het laagste allooi en de betaalde informant maakt zich gewoonlijk meer druk om de zijn beloning verhogende kwantiteit dan om de kwaliteit van zijn inlichtingen.

Goed, zal men kunnen zeggen, maar dit soort informaties is alleen het ruwe materiaal en van de hogere ambtenaren bij een

[p. 4]

veiligheidsdienst mag dan toch enige kennis van zaken en personen worden verwacht die aan een beoordeling pas het definitieve karakter kan geven. Ook in die hogere ambtenaren heb ik niet het minste vertrouwen. Zij zijn eveneens aan een psychologisch beveiligingsmechanisme onderhevig, dat behalve het oogkleppeneffekt van elke specialist ook nog de bewustzijnsverenging kan meebrengen die in roerige tijden zovelen bevangt als ze ingrijpende gebeurtenissen eenvoudig niet kunnen plaatsen. Welke onzin is er zelfs door hooggeleerde en overigens niet eens domme personen over geheime afspraken met de vijand, landverraad, grondwetsschending en wat al niet meer uitgekraamd in de van zoveel spanningen vervulde periode van het Indonesische konflikt. Wat men door tekort aan visie intellektueel niet verwerken kon, werd dan emotioneel gespuid in de vorm van kwalijke beschuldigingen tegen personen die wel met enige visie en met de beste wil een in elk opzicht schadelijk konflikt tot oplossing wilden brengen. En als de grote mannen zo kunnen reageren, hoe is het dan eigenlijk gesteld met de kleine baasjes, die onweersproken en ongecontroleerd in veiligheidsdiensten opereren, en hoe met de ordinaire steekneuzen waar zij zich van moeten bedienen?

Ten tijde van dezelfde Indonesische affaire heb ik nog wel eens door officiële instanties geformuleerde beoordelingen onder ogen gehad van personen die om de een of andere reden kritisch stonden tegenover het regeringsbeleid - inclusief op mijzelf betrekking hebbende kwalifikaties - die dan zo lachwekkend onjuist of ronduit gelogen waren, dat ik sindsdien het grootste wantrouwen koester tegen dit soort ‘rapporten’. Het gaat dan niet eens om de in het kamerdebat ter sprake gebrachte naamsverwisselingen, aanwrijving van jeugdzonden in de vorm van deelname aan enige communistische manifestatie e.d., maar om het onvermogen van de beoordelaar van doen of laten van de beoordeelde de zin en samenhang te zien.

Ik meen dat in een demokratie de behoorlijke burger evenals tegen andere misbruiken ook tegen het misbruik van oordeel moet worden beschermd en dat er een verifikatierecht moet bestaan wat betreft de door overheidsinstanties in het geheim over hem opgestelde

De tekeningen in dit nummer behalve die op pag. 5, 7 en 13 van Peter Vos, zijn van J.E. Mac Neill

rapporten. Hij moet kunnen weten wat er, juist of onjuist, billijk of onbillijk, over hem is vastgelegd voor zover er op grond van zijn gedragingen geen reden is hem die kennis te ontzeggen. Ik begrijp zeer wel dat men spionnen of anderszins gevaarlijke personen niet de gegevens kan voorleggen die een rem op hun aktiviteiten kunnen opleveren en dat zonder een voor niemand toegankelijke ‘inner circle’ van bedrijvigheden geen veiligheidsdienst kan bestaan. Maar met dit voorbehoud is er wel degelijk een apparatuur in te richten tot wie wij ons kunnen wenden als wij menen door rapporteurs te zijn benadeeld of geschaad, zij het alleen maar in de zogeheten eer en goede naam.

In de Scandinavische landen kent men de figuur van de ‘ombudsmann’, een funktionaris die door het parlement wordt benoemd en tot wie een ieder zich kan wenden die meent het slachtoffer te zijn van machtsmisbruik of gewoon vergissingen van de zijde van overheidslichamen. Een soortgelijke figuur of instantie laat zich denken, tot wie de burger zich kan wenden die reden heeft te menen door geheim in dossiers gefixeerde roddel en laster getroffen te zijn. Op hoeveel veiligheid we ook prijs stellen, het laatste woord moet niet aan de buurvrouw zijn.